O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

8.4. Davlat xususiyatini baholashning empirik usullari
Davlatning xilini aniqlash (shartnomaviy yoki ekspluatatorlik) davlat byudjetining tarkibini tahlil qilish imkonini beradi. Firmaning balansi kabi davlat byudjeti ham institutsional tahlil uchun zarur bo`lgan yetarli miqdordagi axborotni beradi. Talab etiladigan ma’lumotlar qabul qilingan va real ijro etilgan davlat byudjeti daromadlar va xarajatlar qismlarining qator moddalarida mujassamlangan. Bundan tashqari, agar byudjet taqchilligi mavjud bo`lsa, uni qoplash usullari davlatning muhim xarakteristikasi hisoblanadi. Quyida davlat byudjetining taxminiy tarkibini keltiramiz:

DAROMADLAR	XARAJATLAR
Soliq daromadlari,	Iqtisodiyotga byudjet kreditlari
shu jumladan:	Tashqi iqtisodiy faoliyat
foyda solig`i	Ijtimoiy-madaniy tadbirlar
darmoad solig`i	Fan
qo`shilgan qiymat solig`i	Mudofaa
maxsus soliqlar	Huquqni muhofaza qilish faoliyati
aksizlar	Adliya
eksport-import bojlari	Davlat boshqaruvi
resurs to`lovlari	Davlat zahiralarini to`ldirish
letsenziyalar	Favqulodda holatlar bo`yicha
Soliqdan tashqari daromadlar,	xarajatlar
shu jumladan:	Xizmat ko`rsatish hamda tashqi va
tashqi iqtisodiy faoliyatdan	ichki qarzni to`lash
daromadlar	Mahalliy byudjetlarni moliyalash
davlat mulkida bo`lgan aktivlar	Jami
davlat zahiralarini amalga oshirish
Byudjet kreditlarini qaytarish
Maqsadli byudjet fondlari
Jami	Taqchillik

Davlatni u yoki bu xilga kiritishning birinchi mezoni – bu daromadlar turli moddalarining nisbati. Soliqdan tashqari tushumlarning ulushi qanchalik yuqori bo`lsa, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi shunchalik faol bo`ladi – bunday holatda uning roli shartnomalar bajarilishining oddiy kafili doirasidan tashqariga chiqadi. Byudjet soliqdan tashqari daromadlari ulushining dinamikasi barqaror tendensiyaning mavjudligi haqida gapirish imkonini bermaydi. Buning ustiga turli xildagi soliq tushumlari nisbatining tahlili ularning musodara xususiyati haqida (renta to`lovlari va maxsus soliqlar ustinlik qilishida), yoki soliq tizimining ishlab chiqarish faoliyatini rag`batlantirish maqsadlariga bo`ysunishi («bozor» soliqlari: foyda solig`i, QQS, aksizlar, daromad solig`i, mol-mulk solig`i ustunlik qilgan holatda) haqida fikr yuritishga imkon beradi. Ta’kidlash lozimki, byudjetda «bozor» soliqlarining ulushi barqaror qisqarish tendensiyasiga ega. Shuningdek,

120

soliqlarning yig`ilishi, ya’ni amaldagi soliq tushumlari va soliq solish bazasining real miqdorlaridan kelib chiqib hisoblab yozilgan soliqlar o`rtasidagi nisbat to`g`risidagi ma’lumotlar ham muhim axborotni o`zida mujassamlantiradi. Soliqlarning yig`ilishi qanchalik yuqori bo`lsa, davlat shartnomaviy modelga shunchalik yaqin bo`ladi.
Ikkinch mezon – davlat xarajatlarining tarkibi va birinchi navbatda real moliyalangan hamda davlat byudjeti to`g`risidagi qonunda qayd etilgan xarajatlar nisbati. Ekspluatatorlik davlatida uning majbur qilish salohiyatini saqlab qolish va kuchaytirish bilan bog`liq xarajatlar («kuch ishlatuvchi» vazirliklarni saqlab turish xarajatlari) hamda bevosita davlat apparatini saqlab turish uchun yo`naltirilgan xarajatlarni moliyalashning ustuvorligi o`rin tutadi. Mudofaa, huquqni muhofaza qilish faoliyati va davlat apparati xarajatlarni katta tayyorgarlik bilan amalga oshiradi.

Xarajatlar moddalari

Huquqni muhofaza qilish faoliyati (adliyasiz)
Ijtimoiy-madaniy tadbirlar

Davlat boshqaruvi

Xalqaro faoliyat (shu jumladan davlatning tashqi qarziga xizmat

ko`rsatish)

Mudofaa

Uchinchi mezon – byudjet taqchilligini moliyalash usullari. Byudjet taqchilligini qoplashning uchta asosiy usuli – markaziy bankning hukumatga kreditlari, tashqi va ichki qazlardan ekspluatatorlik davlati birinchisini afzal ko`radi. Bundan tashqari, markaziy bankning kreditlaridan foydalanish davlatga musodara xususiyatiga ega bo`lgan «inflyatsiya solig`i» (senoraja) orqali daromad olish imkonini beradi. Aksincha, shartnomaviy davlat byudjet taqchilligini moliyalashning eng kam inflyatsiya usuli – tashqi bozordagi qarzlarni afzal ko`radi. Ichki bozordagi qarzlar uzoq muddatli davrda inflyatsiya xavfini tug`diradi va jamiyat umumiy farovonligining o`sishiga to`sqinlik qiladi, chunki moliyaviy resurslar real sektordan davlat qarz majburiyatlari bozoriga oqib ketadi.

Byudjet taqchilligini moliyalash usuli

MB kreditlari, Tashqi kreditlar,qimmatli qog`ozlar (DqMO)

Xazina maajburiyatlari
Xulosa
Davlatning ikkita ideal xilini taqqoslashga yakun yasaymiz:

		Shartnomaviy			Ekspluatatorlik
Maqsadi	Jamiyat	a’zolarining	umumiy	Davlat apparatini		nazorat	qiluvchi
	daromadi	(YaIM)ni ko`paytirish,		guruhning	rentasini		(soliq
	transaksiya xarajatlarini pasaytirish			tushumlarini) ko`paytirish
Vazifalari	Shaxslar	o`rtasidagi qator	bitimlarda	Kafil roli bilan chegaralanmagan holda
(funksiyalari)	kafillik,	mulkchilik	huquqlarini	iqtisodiy	va	ijtimoiy	o`zaro

121

tafsirlash va himoya qilish

hamkorlikka faol aralashish

Vositalar

(majbur

Ijtimoiy

shartnoma

va

Davlatni

nazorat qiluvchi

guruhning

qilish

konstitutsiyaviy

doiralar

bilan

siyosiy irodasiga bog`liq

monopoliyasidan

chegaralangan

foydalanish)

«Prinsipal-agent»

Prinsipal

–

fuqaro:

demokratik

Prinsipal – fuqaro: mavjud emas.

muammosini hal etish

nazorat

mexanizmlari,

Prinsipal – davlat: majbur qilish va

mexanizmlari

konstitutsiyaviy

doiralarning

kuch ishlatishdan

foydalanish,

har

mavjudligi, muqobil

variantlarning

tomonlama

nazoratni

amalga

mavjudligi.

oshirishga urinish

Prinsipal – davlat: qonunga ixtiyoriy

bo`ysunish me’yorlarini yoyish

Byudjet cheklovlari

Qat’iy,

byudjetni

tasdiqlashning

Yumshoq

demokratik tartiboti bilan cheklangan

Daromadlarning asosiy

Birinchi

navbatda

«bozor»

Musodara soliqlari va soliqdan tashqari

moddalari

soliqlaridan tushumlar

tushumlar

Xarajatlarning

asosiy

Adliya,

huquqni muhofaza

qilish

Mudofaa,

davlat

boshqaruvi, huquqni

bandlari

faoliyati

muhofaza qilish faoliyati

Byudjet taqchilligini

Tashqi bozordagi qarzlar

MBning

hukumatga

qarzlari,

ichki

qoplashning

asosiy

bozordagi

qarzlar,

musodara

usullari

solig`ining turi sifatida majburiyatlarni

bajarishdan bosh tortish ham mumkin

Takrorlash uchun savollar

1. 
   Sho`rolar davrida davlat byudjetini to`ldirishning muhim manbasi bo`lib yakuniy talab tovarlarining katta qismiga va keyin ishlov beriladigan ayrim yarim tayyor mahsulotlarga solinadigan aylanmadan soliq hisoblanardi. Sotish qiymati hamda sarflangan xomashyo va materiallar qiymati o`rtasidagi farqdan to`lanadigan QQSning selektiv xususiyatga ega bo`lgan va asosan yakuniy iste’molga mo`ljallangan aylanmadan soliqqa nisbatan afzalliklarini ko`rib chiqing.
   

2. 
   1989 yilgi AQSh federal byudjetining daromadlar qismini tahlil qilish asosida qanday xulosalarni chiqarish mumkin?
   

3. 
   
   

Byudjet daromadlari (YaIMga nisbatan %da)
Aholidan soliqlar (daromad solig`i)	8,4
Foydadan soliq (korporatsiyalardan)	2,0
Ijtimoiy to`lovlar (ijtimoiy sug`urta to`lovlari)	7,1
Boshqalar (aksizlar, sotishdan soliqg`lar, mol-mulk solig`i)	1,7
Jami daromadlar	19,2

4. 
   Fuqarolar ichki terrorizm tahdidi yuz tutib turganda hal etishlari majbur bo`lgan muammoviy holatlarga institutsional izoh bering: xavfsizlik uchun xususiy xarajatlarni oshirish yoki huquqni muhofaza qilish faoliyatiga yo`naltiriladigan davlat mablag`laridan samarali foydalanish kafolatlarini yaratish.
   

4. 
   Yanosh Kornaining quyidagi fikrini qanday tushunasiz: «Soliq tizimi mumkin qadar betaraf bo`lishi kerak. Asoslangan istisnolardan tashqari, davlat fuqarolarni soliqlar tizimi orqali rag`batlantirishi yoki jazolashi mumkin emas»?
   

122

9-BOB. UY XO`JALIGI VA UNING XILLARI
9.1. Uy xo`jaligi tashkilot sifatida
9.2. Uy xo`jaligi faoliyat ko`rsatishida mutaassiblikning roli

9.3. Uy xo`jaligining xillari
9.1. Uy xo`jaligi tashkilot sifatida
Uy xo`jaligi to`g`risida so`z yuritganda, ikki tushuncha-oila va uy xo`jaligi tushunchalarni chegaralash lozim. Oila deganda, bir uyda yashashi oila-qarindoshchilik aloqalarining umumiyligi bilan birlashgan guruh tushuniladi. Uy xo`jaligi esa umumiy vazifalar, yashash joyi, byudjet va odatda oila-qarindoshchilik aloqalari bilan birlashgan kishilar guruhini o`zida namoyon qiladi. Boshqacha aytganda, oila faoliyati ko`plab o`lchamlarni o`z ichiga oladi: biologik, demografik, ruhiy, ijtimoiy va b. Uy xo`jaligi faoliyati esa oilani faoliyat sohasining birgina-iqtisodiy turiga yo`naltiradi. Uy xo`jaligining asosiy funksiyasini inson kapitalini shakllantirish, undan foydalanish va saqlash deb belgilash lozim. Bu o`z navbatida, insonning bilimlari, amaliy ko`nikmalari va mehnatga tirishqoqligining yig`indisi sifatida tushuniladi. 14.1-rasmda inson kapitalini shakllantirish bo`yicha uy xo`jaligi faoliyatining o`ziga xos xususiyatlari izohlangan. Uy xo`jaligini yuritish uning a’zolarining oila biznesida ishtiroki hamda oila kapitalini uni shakllantirish va rivojlantirishga yo`naltirish asosiy masala hisoblanadi. R.Kouzning “Firmaning tabiati” maqolasida firma tashkiliy tuzilma sifatida “qora quti” deb izohlangan. Bunday tavsif aslida uy xo`jaligiga nisbatan ko`proq mos keladi.

Инсон капиталини

Инсон капиталини

Инсон

асаш

шакллантириш

капиталидан

Оила

бюджетини

Бола

Ижтимоий

Оила

Уй хўжалиги

шакллантириш

тарбияс

функцияларни

бизнесини

аъзоларининг

ва ундан

и

бажариш

ташкил қилиш

бозор

хўжалигида якка

иштирок этиши

Рекрацион

Уй хўжалигини

функцияларни

Уй хўжаликлари бозор

юритиш

бажариш

хўжалигида иштирок

этишининг корпоратив

шакллари