O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

8.1-rasm. “Prinsipial-agent” munosabati taxlili

---

118
xarajatlari nolga teng bo`lmagan taqdirda, mulkchilik huquqlarini himoya qilish
funksiyasidan tashqari, davlat Kouz nazariyasida yoritilgan huquqlarning optimal
taqsimlanishini ko`zda tutgan holda ularni tafsirlash jarayoniga ham aralasha
boshlaydi. Shunday qilib, shartnomaviy davlatning maqsadi huquqlarni ularni
optimal tarzda tasarruf etishga qodir bo`lgan iqtisodiy sub’ektlar qo`liga topshirish
asosida mulkchilik huquqlarining jamiyatning umumiy daromadini oshiradigan
tarzda taqsimlanishiga erishishdan iborat. Qanday sharoitda shartnomaviy davlat
mavjud bo`ladi?
1.
Davlat faoliyatining aniq konstitutsiyaviy doiralarining mavjud
bo`lishi. Konstitutsiyada shaxslar tomonidan davlatga topshiriladigan va hech bir
sharoitda begonalashtirilishi mumkin bo`lmagan huquqlar eksplitsit tarzda
kelishilgan. Bundan tashqari, davlat apparatining o`zi ular asosida faoliyat
ko`rsatadigan me’yorlar aniq ifodalangan
10
.
2.
Fuqarolarning davlat faoliyatida ishtirok etishi mexanizmlarining
mavjud bo`lishi. Fuqarolar davlat faoliyatida ishtirok etishining siyosiy
mexanizmlari jumlasiga demokratik tartibotlar kiradi. Biroq demokratiya
me’yorlari o`z o`zicha yetarli emas, ular fuqarolar ishtirokining barqaror
an’analariga tayanishi lozim, ular ba’zan fuqarolarning umumiy farovonlikning
o`sishini ta’minlashdagi roli tufayli ijtimoiy sarmoya deb ataladi. Iqtisodiy sohada
fuqarolar ishtirokining an’analari alohida firmalar darajasida o`zini o`zi
boshqarishni rivojlantirish shaklini qabul qiladi. Ish o`rnidagi demokratiya
umuman jamiyatni demokratlashtirishning unsuri hisoblanadi: inson, agar u
davlatni demokratik boshqarishda faol ishtirok etishga intilsa, o`zining kundalik
turmushida demokratik o`zini o`zi boshqarish tajribasiga ega bo`lishi lozim.
3. Mulkchilik huquqlarini taqsimlashning asosiy muqobil mexanizmi
sifatida bozorning ex ante institutining mavjud bo`lishi. Davlat mulkchilik
huquqlarining bozorda nolli transaksiya xarajatlari chog`ida erishilishi mumkin
bo`lgan tarzda taqsimlanishiga erishishni ko`zlaydi. Shuning uchun davlat vaqti-
vaqti bilan bozorga taqqoslanmagan holda faoliyat ko`rsata olmaydi.
4. Mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilish muqobil
mexanizmlarining mavjudligi. «Ovoz»dan foydalanish, ya’ni fuqarolarning
davlatning faoiyatida ishtirok etishi bilan bir qatorda «chiqish» - shaxslarning
shartnomalar bajarilishining boshqa kafillariga murojat etishining muqobil
variantlari ham mavjud bo`lishi kerak. Muqobil kafillar sifatida boshqa davlatlar,
davlatni nazorat qiluvchi guruhga muholifat, mafiya, ijtimoiy guruh, hakamlar
sud’yasi ishtirok etishi mumkin. Substitutlar qanchalik takomillashgan bo`lsa,
davlat shunchalik kam darajada erkinlikka ega, umumiy daromadning shunchalik
katta ulushi fuqarolarning qo`llariga tegadi. Shu nuqtai nazardan bir davlat
mintaqalari o`rtasidagi hamda davlatlar o`rtasidagi migratsion oqimlar
insonlarning samarasiz davlat apparatiga qarshi «oyoqlari» bilan ovoz berish
istagini aks ettiradi. Umuman olganda mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya
qilish mexanizmlarining «bozori» haqida gapirish mumkin. Ushbu bozorda
10
 Тамбовцев В. Государство и переходная экономика: пределў управляемости, с. 80-81

---

119
shaxslar nafaqat muayyan jamiyat doirasidagi mavjud muqobil variantlar o`rtasida
tanlaydi, balki boshqa mamlakatlarda mavjud bo`lgan, tarixda yoki nazariyada
mavjud bo`lgan muqobil variantlarni ham hisobga olishadi. Sharqiy Yevropa
mamlakatlarida bunday bozor ayniqsa yaqqol ifodalangan: ushbu bozorning
davlatni uning shartnomalarning muqobil kafillari bilan raqobatlashishi jarayonida
isloh qilishdagi roli o`ta muhim.