O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

8-BOB. DAVLATLAR TIPOLOGIYASI
8.1. Davlat va «prinsipal-agent» muammosi
8.2. «Shartnomaviy» davlat
8.3. «Ekspluatatorlik» davlati
8.4. Davlat xususiyatini baholashning empirik usullari
8.1. Davlat va «prinsipal-agent» muammosi
Davlatni fuqarolar va davlat apparati o`rtasidagi ijtimoiy shartnoma orqali
ta’riflash «prinsipal-agent» muammosini oldingi o`ringa suradi. Bu yerda birinchi
galda kim «prinsipal» va kim «agent» ekanligini aniqlab olish talab etiladi. Javob
umuman aniq emas. Fuqaro ham, davlat ham ikki taraflama rol o`ynaydi. Bir
tomondan, fuqaro davlatga ayrim funksiyalarning bajarilishini yuklagan holda
uning tarkibini belgilaydi, ya’ni u «prinsipal», davlat esa «agent» hisoblanadi.
Ikkinchi tomondan, fuqaro «agent» rolida ishtirok etib, shartnomalar
bajarilishining kafili sifatida davlatning qarorlariga bo`ysunadi. J.Byukenen ushbu
ikki taraflamalilikni «bo`ysunuvchining paradoksi» deb nomladi: inson o`zini bir
vaqtning o`zida ham davlat boshqaruvining ishtirokchisi – ob’ekti sifatida, ham
o`zi tanlamagan xatti-harakat me’yorlariga amal qilishga majbur etiladigan sub’ekt
sifatida qabul qiladi. Shunday qilib, «prinsipal-agent» muammosi mazkur holatda
ikki taraflama xususiyatga ega va uni quyidagi sxema yordamida tasvirlash
mumkin:

---

117
«Prinsipal-agent» modeli davlatning faoliyat ko`rsatishi bilan bog`liq
quyidagi xavf-xatarlarni aniqlash imkonini beradi. Birinchidan, davlat buyuk
monstr – Leviafanga aylanib, o`z nazorati sohasini tomonlar bilan aniq kelishilgan
bitimlar doirasidan tashqariga ham yoymaydimi, degan xavf-xatar haqida 1651
yildayoq mashhur ingliz faylasufi Tomas Gobbs o`zining aynan «Leviafan» deb
nomlanuvchi kitobida ogohlantirgan edi. Ikkinchidan, bir tomondan, davlat kuch
ishlatishni qo`llash uchun monopoliya huquqidan foydalangan holda, fuqarolarning
manfaatlarini inkor etmaydimi? Ikkinchi tomondan, fuqarolar davlat tomonidan
ko`rsatiladigan xizmatlar haqini to`lashdan bosh tortishga urinib, huddi jamoat
transportidagi oddiy chiptasiz kimsa kabi, o`zlarini opportunistlarcha
tutishmaydimi? Chunki davlat xizmatlari va jamoat transporti xizmatlari ijtimoiy
farovonlik xususiyatiga ega.
Ikki taraflama «prinsipal-agent» muammosining qay tarzda hal etilishiga
qarab, davlatning turli modellari shakllanadi. Nazariy jihatdan yakka hisob-
kitoblardan hosil bo`lgan davlat shartnoma vositasi sifatida, murakkab almashuvga
ko`maklashish va uni amalga oshirish vositasi sifatida paydo bo`ladigan davlatdan
mutlaq farq qiladi.
O`z navbatida, davlatning ikkita ideal modeli mavjud. Biz, D.Nort bo`yicha,
«shartnomaviy» deb ataydigan birinchi model yuqorida sanab o`tilgan
muammolarni hal etish chog`ida paydo bo`ladi. Ikkinchi – «ekspluatator» modeli
unda davlatning ham, fuqaroning ham opportunistik xatti-harakatiga to`siq mavjud
bo`lmagan davlat faoliyatini yoritadi. O`zaro munosabatlarning ikkala tomoni ham,
bir-birida birinchi navbatda dushmanni ko`rgan holda, o`z zimmasiga olgan
majburiyatlarni ado etmaydi. Shu o`rinda har bir modelni batafsil ko`rib chiqamiz.