O`zbekiston respublikasi axborot texologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

SHIFOKORLAR MA`LUMOTLAR BAZASI WEB ILOVASINI YARATISH.

1. Ma`lumotlar bazasi va M y S Q L ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimi.

Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma`lumotlarning tez o`zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma`lumotlarni o`z vaqtida qayta ishlash choralarining yangi usullarini qidirib topishga undamoqda. Ma`lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun MBni yaratish, so`ngra undan keng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo`lib qolmokda. Moliya, ishlab chiqarish, savdo-sotiq va boshqa korxonalar ishlarini ma`lumotlar bazasisiz tasavvur qilib bo`lmaydi.
Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma`lumotlardan turli ko`rinishda foydalanish juda qiyin edi. Dastur tuzuvchilar ma`lumotlarini shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o`rinli bo`lardi. Har bir yangi masalani hal qilishda ma`lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan dasturlardan foydalanishni qiyinlashtirar edi.
Har qanday axborot tizimining maqsadi real muhit ob’ektlari haqidagi ma`lumotlarga ishlov berishdan iborat. Keng ma’noda ma`lumotlar bazasi - bu qandaydir bir predmet sohasidagi real muhitning aniq ob’ektlari haqidagi ma`lumotlar to`plamidir. Predmet sohasi deganda avtomatlashtirilgan boshqarishni tashkil qilish uchun o`rganilayotgan real muhitning ma’lum bir qismi tushiniladi. Masalan, korxona, zavod, ilmiy tekshirish instituti, oliy o`quv yurti va boshqalar.
Shuni qayd qilish lozimki, MBni yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olmoq zarur:
Birinchidan, ma`lumotlar turi, ko`rinishi, ularni qo`llaydigan programmalarga bog‘liq bo`lmasligi lozim, ya’ni MBga yangi ma`lumotlarni kiritganda yoki ma`lumotlar turini o`zgartirganda, programmalarni o`zgartirish talab etilmasligi lozim.
Ikkinchidan, MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror programma tuzishga hojat qolmasin.
Shuning uchun ham MBni tashkil etishda ma’lum qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so`zini ma’lumot so`zidan farqlaymiz, ya’ni axborot so`zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz.
Ma`lumotlar bazasini yaratishda, fodalanuvchi axborotlarni turli belgilar bo`yicha tartiblashga va ixtiyoriy belgilar birikmasi bilan tanlanmani tez olishga intiladi. Buni faqat ma`lumotlar tizilmalashtirilgan holda bajarish mumkin.
Ma`lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl (jadval) kabi elementlar bilan chambarchas bog‘liq .
Maydon-bu ma`lumotlarni mantiqiy tashkil etishni elementar birligi bo`lib, u axborotni eng kichik va bo`linmas birligi bo`lgan rekvizitga mos keladi. Maydonni tasvirlash uchun quyidagi tavsiflardan foydalaniladi:
Maydon nomi, masalan, familiyasi, ismi, tug‘ilgan sana, lavozimi, ish staji, mutaxassisligi.
Yozuv –bu mantiqiy bog‘langan maydonlar to`plami. YOzuv tuzilishi uchun uning tarkibiga kiruvchi maydolar tarkibi va joylashishi ketma-ketligi bilan aniqlanib, ularni har biri ichida elementar yozuvlarning nusxasi deb ataladi. YOzuv ob’ektning biror bir elementi haqida to`liq ma’lumotni ifodalaydi.
Har bir MB jadvali o`zining birlamchi kalitiga ega bo`lishi mumkin. Birlamchi kalit deganda ezuvlar kaytarilmasligini ta’minlovchi maydon (polya) yoki maydonlar guruxi tushiniladi. Birlamchi kalit sifatida ishlatiladigan maydon eki maydonlar guruxi, bir xil yozuvga ega bo`lmaslik shartini bajarishi kerak. Boshqa maydonlarida bir xil yozuvlar takrorlanishi mumkin. Shu sabab ular birlamchi kalit bo`laolmaydi. Birlamchi kalit qisqa va sonli maydonlardan tashkil topishi maqsadga muvofiqdir. MB jadvaliga birlamchi kalitni kiritishdan maqsad, jadvaldagi ma`lumotlarni izlash, tartiblashtirish va tanlab olishda qulaylikni beradi. Birlamchi kalit kiritish yoki kiritmaslik fodalanuvchi tamonidan MB jadvali strukturasini tashkil qilishda aniqlanadi.
Bosh jadval yordamida qaram jadvaldagi mos ma`lumotlarni chaqirishni ta’minlash uchun qaram jadvalda tashqi kalit tashkil qilinadi. “Bitta-ko`pga” bog‘lanish holatida tashqi kalit bosh jadvalda tashkil qilinadi. Birinchi va ikkinchi kalitlarni aniqlashda MBBT avtomatik ravishda jadvalda indekslarni quradi.
M y S Q L haqida boshlang’ich tushunchalar:

M y S Q L — bu eng mashhur va juda ko`p foydalaniladigan ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimi(MBBT) hisoblanadi. Bu tizim juda katta ma`lumotlar bilan ishlash uchun yaratilmagan, aksincha biroz kichik hajmdagi bazalar bilan katta tezlikda ishlash uchun yaratilgan. Uning asosiy ishlash doirasi, saytlar hisoblanadi.
Hozirgi kunda juda ko`p sayt va bloklarning ma`lumotlari aynan shu MBBT saqlanadi. Shundan kelib chiqqan holda men ham aynan mana shu MBBT ni tanladim. Chunki M y S Q L — juda katta tezlikda ishlovchi va qulay hisoblanadi. Bu tizimda ishlash juda sodda va uni o`rganish qiyinchilik tug'dirmaydi.
So`rovlar S Q L tili orqali amalga oshiriladi. Bu MBBT relyatsion ma`lumotlar baza hisoblanadi. Bu degani baza jadvallar, jadvallar esa ustunlardan tashkil topgandir.
Agarda MBda ishtirok etadigan jadvallar bir-biri bilan boglangan bo’lsa, bunday MBni rеlyatsion MB dеb atash qabul qilingan. Bunda jadvallarni bir-biri bilan bog`lash uchun umumny xususiyatga ega bo`lgan unikal maydon tushunchasn kiritilgan. Ushbu tushuncha ba'zan MBning kalitli maydoii dеb xam ataladi. Jadvalnnng bir-biri bilan bog’lanish strukturasi bog’lanish sxеmasi dеyiladi. MB doimo o`zgarib turadi: unga yangi yozuvlar, borlariga esa yangi elеmеntlar kushiladn.Rеlyatsion ma'lumotlar bazasi quyidagi paramеtrlar bilan baxolanadi:
1. Простота-Soddalik
2. Гибкость-Moslanuvchanlik
3. Точность- Aniqlilik matеmatik aniq usullar bilan
4. MB manipulyatsiya qilinadi,
5. Секретность-Maxfiylik
6. Связанность-Bog`liklik
7. Независимость-Ma'lumotlar bog`likligi yukligi,
8. Ma'lumotlar bilan manipulyatsiya qilish tili.
Ba'zan, MB ishlatilishi samaradorligini oshirish maqsadida uning t o`zilishi xam o`zgartirilib turiladi. Bu xolda MBning iеrarxik va tarmoqli modеllari vujudga kеladn. MBni tashqil qilish, uni tuldnrnsh, nusxasini olish kabi vazifalarni bajarnsh uchun maxsus dastur ta'minoti bo`lish lozim. Bunday dastur ta'minoti MBBT (yuqorida kayd qilganimizdеk) dеyiladi. Mazkur tizimlar bir vaqtning o`zida bir nеcha foydalanuvchiga xizmat ko`rsata oladi, ya'ni ma'lumotlardan bir vaqtda bir nеcha kishining foydalanishi mumkin. Bunday MBBTlarni tashqil qilishda yuqori darajadagi dasturlash tillari: Qipper, Paradox, FoxPro lar mavjud. Bunday MBBTlardan Windows muxitida ishlash imkoniyatiga ega Microsoft Works 3.0, yangi tеxnologiya asosida ishlay oladigan «kliеnt - cepeep»-SQL Windows Solo kabilarni kеltirish mumkin. Ammo, bu tillarda ishlab chiqilgan MBBS juda kimmat bo`lgani uchun Microsoft firmasi Microsoft Office tarkibida (kichiq va urta biznеs xodimlari uchun juda qulay bo`lgan va birmuncha arzon) Microsoft Access (Access 2.0 va Access-9x) ni ishlab chiqib amaliyotga tadbik, qildi. Access dasturi Visual Basic dasturlash muxitida ijro qilingan. Access ning yana bir kushimcha qulayligi shundaki, bu dastur Microsoft Excel 9x, Word 9x va boshqa dasturlar bilan intеgratsiyalangan. Shuning uchun xam u yoki bu dasturdagi ma'lumotlarni import yoki eksport qilish imkoni mavjud.

Ma'lumotlarning rеlyatsion asoslari.

Munosabatlar yordamida kurilgan ma'lumotlar bazasi ya'ni (ikki ulchovli) ma'lumotlar elеmеntlarining tuplamidai Xuriladn
Munosabat yoki jadval - bu kartеjlar tuplami. Agar kortsjlar n-ulchovli bo’lsa, ya'ni agar jadval p ta ustunga ega bo’lsa, munosabat p-darajali munosabat dеyiladi, 2-darajali munosabat binarli. 3-darajali - tеrnarli, p - darajani - n-arli munsabat dеyiladi.
Bir turdagi ma'lumotlar elеmеntlarining kiymatlari tuplami,0 ya'ni jadvalning bir ustuni domеn dеyiladi. j rakamli ustun j-li munosabat domеni dеyiladi.
Matеmatikada R (Relation) bеrilgan n-ta ko’p ShS->, S,,..., Sn (shart emas xar xil bo`lishi) Munosabatlar bilan aniqlanadi, agar u kortеjlar tuplamini taqdim etsa, shunda xar bir kortеjning birinchi elеmеnti S, dagi, ikkinchisi 8 dagi va xokazo.
Bunday munosabatlarni tasvirlash va ular ustida opеratsiya ,qilishda aniq matеmatik bеlgilar mavjud. Munosabatlar asoslangan Ma'lumotlar yoki xisoblab chiqiladigan munosabatlarga asoslangan. Malumotlar relyatsion asoslarning ayrim afzallik (ustunlik)larini sanab utamiz:
Oddiyligi.Ko’pchilnk ma'lumotlar t o`zilishini taqdim etishda ikki ulchovli jadvallardan foydalanish uncha tayyor bulmagan yoki tajribasiz foydalanuvchining ma'lumotlar asoslari bilan nshlashda - eng oddiy usullardan biri.
Ixchamligi.Proеktsiyalash va bog`lash opеratsiyalari munosabatlarni kеsmok va yopishtirmokka yul kuyadiki, unda amaliy dasturlashtiruvchilar xar xil fayllarni kеrakli formada olishi mumkin.
Muayyanligi. Ko`zlangan maqsad bog’lanishlari asoslarida odatdagi xodisa bo`lishi mumkin kadar tushiriladi. Munosabatlar o`z tabiatiga kura muayyan ma'noga ega bo`ladilar va matеmatik muayyan usullar bilan manipulyatsiya qilish, shunday vositalarni kullash: Munosabatlar algеbrasi va xisoblab chiqiladigan munosabatlarga asoslangan.
Maxfiyligi. Maxfiylik nazorati soddalashtiriladi. Xar bir munosabat uchun kirish imkoniyati xakliligi bеriladi. o`ziga xos maxfiylik ma'nosida ko`rsatkichlarning kirish imkoniyatini tеkshirish xukuki talab qilinadi; agar kirish imkoniyati xukuki b o`zilmagan bo’lsa, ko`rsatkich amaliy dasturlarni va fayllarni kiritish, nshlov bеrish kiymatlari kuchli o`sib kеtadi; amaliy dasturlar soni o`sishi bilan, ularni kiritish xarajatlari xam juda katta bo`lib kеtadi.
Boglanganligi. Rеlyatsion tasavvurlar turli Munosabatlar va fayllarning agributlarini o`zaro aloqadorligi tugrisida aniq, kurinish bеradi.
Oddiy boshqarilishi. Ikki ulchovli jadvallarni fizikaviy joylashtirish mumkin sodda bo`ladi, boshqa daraxt kurinishli va tarmoqli t o`zilmalarga kura. Xotiraning fizikaviy tashqillashtirish Yangi vositalarini ixtiro qilish natijasida joylashtirishning Yangi vositalarini ixtiro qilish natijasida joylashtirishning Yangi optimal imkoniyatlari paydo bulmokda.
Ma'lumotlar mustaqilligi. Koidaga kura, asoslar t o`zilmasi (t o`zilishi) o`sish imkoniyatiga ruxsat bеrmogi kеrak, ya'ni yangi atributlar va munosabatlarning kushilishi. Ma'lumotlardan foydalanish usullari xam o`zgaruvchan. Yangi kortеjlar kushilishi va esqilari chiqarib yuborilishi mumkin. Xuddi shu narsa ma'lumotlar elеmеntiga xam tеgashli. Ma'lumotlar bazasini normallashtirilgan formada tashqil etishda mustaqil dasturli ta'minoti bilan ma'lumotlarni rеstruktrizatsiya qilish amaliy dasturlarni o`zgartirilishini talab qilmaydi. Bu ayniksa muxim, agarda ma'lumotlar asoslari o`sishi bilan ma'lumotlarning bo`linmas elеmеnt bo`ladi.

1. Sog’liqni saqlash sohasida ma`lumotlar bazasining o`rni.

Bugungi kunda O`zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining “O`zMedInfo” elektron sog‘liqni saqlashni rivojlantirish respublika markazi faoliyat ko`rsatmoqda.
O`tgan qisqa vaqt ichida sohaga axborot texnologiyalarini joriy etish, tizimda interA.K.Tiv xizmatlar ko`rsatish samaradorligini oshirish maqsadida “Sog‘liqni saqlash” axborot tizimlari majmuasini yaratish va sog‘liqni saqlash milliy integratsiyalashtirilgan axborot tizimi (SSMIAT “Sog‘liqni saqlash” ATM)ni rivojlantirishga qaratilgan ishlar shular jumlasidandir.
Sog‘liqni saqlash vazirligining 2018 yil 17 avgustdagi “Yagona elektron ro`yxatga olish va Internet tarmog‘i orqali Shifokor qabuliga yozilish “Elektron poliklinika” avtomatlashtirilgan axborot tizimi (AAT)ni ishga tushirish to`g‘risida”gi buyrug‘iga muvofiq, poytaxtimizdagi aksariyat oilaviy poliklinikalarda markazlashgan ma`lumotlar bazasi, elektron ambulator kartalar va kasallik tarixi kabilarga ega tizim faoliyati yo`lga qo`yildi.

Sog‘liqni saqlash vazirligining “Yagona elektron ro`yxatga olish va Internet tarmog‘i orqali Shifokor qabuliga yozilish “Elektron poliklinika” avtomatlashtirilgan axborot tizimi (AAT)ni ishga tushirish to`g‘risida”gi buyrug‘iga muvofiq, ushbu rasmiy web sayt orqali Fuuqarolar Shifokor qabuliga yozilishi, Shifokor va muassasa haqida ma’lumot olishi mumkin. Ayni paytda aholida tibbiy xizmat olingandan so`ng tibbiy xizmat ko`rsatish sifatini baholash imkoniyati ham mavjud.
Tizim oilaviy poliklinikalarda avtomatlashtirilgan holda ro`yxatga olish, yagona elektron ambulator tibbiy kartani yuritish, aholiga esa onlayn usulda, ya’ni uydan chiqmasdan yashash joyi bo`yicha oilaviy poliklinika Shifokori qabuliga yozilish, Fuuqaroga qulay vaqtda tekin tibbiy xizmat olish imkonini berishi bilan afzaldir.

– Joriy yilda elektron ambulator tibbiy kartaga bosqichma-bosqich o`tish ishlari boshlanishi rejalashtirilgan. Bu yangi innovatsion tizim Shifokorning ambulator tibbiy karta yozishga ketadigan vaqtini sezilarli darajada qisqartiradi. Bundan tashqari, “Kadrlar resurslarini boshqarish”, “Muassasalarning pasport hisobi yagona tizimi” avtomatlashtirilgan axborot tizimlari, shuningdek, donorlar va donorlikdan chetlatilgan shaxslar haqida, donorlik qonining hisoboti va taqsimlanishi kabi bir qator ma`lumotlar bazasini shakllantirish va yuritish bo`yicha axborot tizimi yo`lga qo`yiladi. Kelgusida yuqumli kasalliklar epidemiologik monitoringi, psixonevrologik va narkologik dispanserlardan “Ma’lumotnoma olish uchun elektron ariza berish” avtomatlashtirilgan axborot tizimlari joriy etilishi rejalashtirilmoqda.
Umuman, 2020 yilga qadar “Elektron sog‘liqni saqlash” tizimi yo`lga qo`yilib, Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan “Yagona darcha” orqali ko`rsatiladigan xizmatlarning interA.K.Tiv usullariga o`tish yo`li bilan yurtimizda tibbiy xizmat sifati zamonaviy talablar darajasiga olib chiqiladi. Ushbu tizim esa aynan ana shunday istiqbolli rejalarning debochasi bo`lib xizmat qiladi.

Poytaxtimizda bugungi kunda 61 ta oilaviy poliklinika va 11 ta ko`p tarmoqli poliklinika mavjud bo`lib, oilaviy poliklinikalarning 56 tasida, ko`p tarmoqli poliklinikalarning esa 7 tasida mazkur tizim yo`lga qo`yish imkoni mavjud. Shuningdek, Namangan, Buxoro, Qarshi va Nukus shaharlaridagi oilaviy poliklinikalar ham ana shunday zamonaviy tizimda faoliyat ko`rsatishi e’tiborga molik.
Yagona elektron ro`yxatga olish va internet tarmog‘i orqali Shifokor qabuliga yozilish “Elektron poliklinika” avtomatlashtirilgan axborot tizimi viloyatlarda ham bosqichma-bosqich yo`lga qo`yilmoqda, Ayni paytda viloyatlarda 119 ta oilaviy poliklinika bo`lib, ularning 63 tasi “Elektron poliklinika” avtomatlashtirilgan axborot tizimiga ulanish imkoni mavjud. 184 ta markaziy ko`p tarmoqli poliklinikalarning esa 23 tasida shunday tizim yo`lga qo`yilishi mumkin.
Mamlakatimizda sog‘liqni saqlash tizimida amalga oshirilayotgan izchil islohotlar jarayonida joylardagi tibbiyot muassasalari moddiy-texnik bazasini mustahkamlash va ularni malakali mutaxassis-kadrlar bilan ta’minlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Chunonchi, shifo maskanlari bosqichma-bosqich zamonaviy reanimobillar bilan ta’minlanib, mamlakatimizdagi tibbiyot oliy o`quv yurtlarini bitirgan yoshlar o`zlarining doimiy yashash joyiga yo`llanma asosida ishga yuborilayotgani yurtimizning barcha hududlarida aholiga tibbiy xizmat ko`rsatish sifati va samaradorligini yuksaltirish, eng muhimi, xalqimiz salomatligini ishonchli himoyalashga xizmat qilmoqda.
Ush bu titzim orqali Fuuqarolar ana shunday malakali tibbiy tez yordamdan foydalanishlari mumkin bo`ladi. Bu tizim orqali Malakali Shifokorlar haqida yrtarlisha ma’lumot olishlari hamda ularning qabuliga elektron onlayn ravishda ro`yxatga yozilishlari ham mumkin bo`ladi. Malakali tibbiy yordamdan foydalanish uchun qabul vaqtlari haqida kerakli ma`lumotlarga ega bo`lishlari mumkin bo`ladi.

2. Shifokorlar ma`lumotlar bazasini ishlab chiqish.

Bugungi kunda ma'lumotlarni eng ishonchli saqlaydigan vositalardan biri bu xozirgi zamon kompyutеrlaridir. Kompyutеrlarda saqlanadigan MB - bu maxsus formatga ega bo`lgan muayyan tuzilmali fayl dеmakdir. Kompyutеr xotirasida xar bir fayl, yozuv dеb ataladigan bir xil turdagi qismlardan iborat bo`ladi. Еzuv- o`zaro boglangan ma'lumotlarning bir qismidir.
Fayldagi yozuvlar soni, qaralayotgan ma'lumotning ulchoviga bog`lik. Xar bir yozuv esa maydon dеb ataladigan bo’laklardan tashkil topadi. Maydon ma'lumotlarning. imkoni boricha, qisqa to’plamidan iborat bo`lishi lozim. Xar bir maydon, o`zi ifodalaydigan ma'lumotlariga ko’ra biror nomga ega bo`ladi. Fikrimizni misol bilan ifodalashga xarakat qilamiz.
Masalan, biror Oliy o’quv yurtining aniq fakultеtida taxsil olayotgan biror gurux talabalari to’grisidagi ma'lumotlar bitilgan quyidagi jadvalni quraylik:

Familiyasi	Ismi	Tug`ilgan sanasi	Guruxi	Turar joyi	qiziqqan fani
Ochilov	Alishеr	2.05.1978	5-М	T-1,15	Matеm.
Kobulov	Farxod	2.12.1982	6-E	I.Sino, 1	Adabiyot
Aminov	San'at	3.6.1980	5-М	T-2,12	Tarix
Tolipov	Jasur	24.5.1979	6-E