O‘zbekiston respublikasi axborot texn ologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al -xorazmiy nomidagi toshkent axborot texn ologiyalari universiteti “Axborot texnologiyalari” kafedrasi H

Matnga ovoz berish uchun kerak bo’lgan prosodik harakteristikalarning shakllanishi uchta asosiy bloklar bilan amalga oshiriladi:

• 
  sintegmatik chegaralarni(trextashlarni) joylashtirish bloki;
  
• 
  ritmik va aktsent harakteristikalarni yozish bloki (davomiyligi va energiya);
  
• 
  tonli harakteristikalarni yig’ish bloki (asosiy ton chastotasi).
  

Sintagmatik chegaralarni qo’yishda talaffuz qilishning bo’limlari
(sintagmalar) aniqlanadi, uning tarkibidagi energetik va tonli harakteristikalar o’zini bir turda ko’rsatadi va ularni inson bir nafas olgancha talaffuz qilinishi mumkin. Bundan tashqari, matnni fonemli transkripsiyasida ham sintagmatik chegaralarni qo’yish mavjud. Bunda eng oson yechim punktuatsiyali diktovka qilganda chegaralarni qo’yishdan iboratdir. Yanada oddiyroq holatlar uchun, agar punktuatsiya belgilari mavjud bo’lmasa, u holda hizmatchi so’zlarni qo’llashga asoslangan usulni qo’llash mumkin. Aynan bu usullar Pro-Se-2000, Infovox - 5 A - 101 va DECTalk sintez qilish tizimlarida qo’llaniladi, yana oxirgi prosodik mreljallangan lug’at hizmatchi so’zlardan tashqari, fe’l shakllarini o’zida muj assamlashtirgan.
Tonli harakteristikalarni yozish masalasi odatda yetarlicha qisqa qilib qo’yiladi. Nutqni sintez qilish tizimlarida qoidadagidek gapga o’rtacha talaffuz yoziladi. Yanada balandroq darajadagi talaffuzlarni modellashtirishga urinishlar qilinmagan, ya’ni nutqni emotsional bezash (okraska), negaki bu ma’lumotlarni matndan ajratib olish qiyin, ayrim hollarda esa umuman mumkin emas.
Ruscha nutqlar sinteztori
Misol tariqasida, Moskva Davlat Universitetida yaratilgan “Gapiradigan sichqoncha” ovozli qurilmasini ko’rib chiqamiz. Nutqiy sintez asosida qoida bo’yicha konkatenatsiya va sintez usullarini moslashtirish g’oyasi yotadi. Konkatenatsiya usuli kompilyatsiyani bazali elementlarining adekvatli naborida nutqiy signalning sifatli spektral harakteristikalarining talaffuzini ta’minlaydi. Sintezning boshqa usullari ham mavjud, ular yanada egiluvchan, lekin hozircha matnga tabiiy ovoz berishmoqda. Bu avvalo qoidalar bo’yicha nutqning parametrik (formantli) sintezi YOKI chet el mutaxassislariga qator rivojlanayotgan tillar kompilyatsiyasi asosidagi usullar kiradi. Lekin bu usullarni amalga oshirish uchun statistik ko’rsatmali akustik - fonetik ma’lumotlar bazasi va unga mos kompyuter texnologiyasi (hozirda hammaning bunga erishish imkoniyati mavjud emas) zarur.
Sintez koidalarini yozishning formal tili. O’zgaruvchilar rejimi va verifikatsiya qoidalarining qulay va tez rejimini yaratish uchun formallashgan va shu vaqtning o’zida mantiqan shaffof va tushunarli qoidalar yozuvi tili ishlab chiqildi, va ular dasturlarning boshlang’ch matnlariga osongina kompilyarlanadi. Hozirgi vaqtda avtomatik transkriptor bloki qoidalarni tasvirlovchi formallangan tilda yozilgan 1000 ga yaqin qatorini sanab o’tmoqda.
Talaffuzni ta’minlash. Ishlab chiqilgan qoidalarning vazifasi shundan iboratki, kutubxonadan kerakli ketma-ketlikda maxsus protsessor (kodlangan blokli) bilan sintagmalarni qayta ishlash jarayonida kompilyatsiyaning bazali elementlarining vaqtinchalik va tonli harakteristikalari aniqlanadi. Sintez qilinayotgan matn ustida qilinadigan dastlabki operatsiyalar: sintagmalarni belgilash, talaffuz tipini tanlash, unlilarning belgilanish darajasini aniqlash va avtomatik transkriptor bloki yordamida bo’g’inli komplekslarni, simvolli ovozli to’ldirish amalga oshiriladi.