O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi

833,7 ming 
gektarni yoki umumiy yer maydonining 
1,86 foizini 
tashkil qiladi.
63
Shuningdek, meliorativ holati yomon bo‗lgan yerlarda xo‗jalik 
yuritib mahsulot yetishtirish bilan shug‗ullanuvchi qishloq xo‗jaligi 
korxonalarida ekin maydonlari tuprog‗i sho‗rini yuvish tadbirlarini tashkil 
etish uchun ham suvdan foydalanish zaruriyati paydo bo‗ladi. Bunday 
maydonlar, ayniqsa, mamlakatimizning Qoraqalpog‗iston Respublikasi, 
Xorazm va Buxoro, Qashqadaryo, Sirdaryo, Jizzax viloyatlaridagi qishloq 
xo‗jaligi ekinlari ekiladigan yerlarning juda ko‗p qismini tashkil etadi. 
Qishloq xo‗jaligida suvdan foydalanish munosabatlarini takomillashtirib 
borish zaruriyati, eng avvalo, respublikada suv resurslari taqchilligi va 
suvdan foydalanuvchi subyektlar soni juda ko‗pligi bilan izohlanadi va 
61
O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi.// Xalq so‗zi, 2018 yil, 
29 dekabr. 
62
O‗zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi Axborotnomasi.-1993.-№ 5.-221-modda. 
63
O‗zbekiston Respublikasi Yer resurslarining holati to‗g‗risida Milliy hisobot.-T.: O‗zbekiston, 2018 .-B.22 

---

197 
bunday sharoitda suvdan jamoa bo‗lib foydalanish mavjud muammolarni 
hal etishning birdan-bir samarali yo‗li hisoblanadi. Ayni paytda qishloq 
xo‗jaligida suvdan jamoa bo‗lib foydalanish bir qator masalalarni ham hal 
etishni taqozo etadi.
Qishloq xo‗jaligida suvdan jamoa bo‗lib foydalanishning tashkiliy 
jihatlari, o‗z navbatida, quyidagi masalalarni o‗z ichiga qamrab olishi 
maqsadga muvofiq: 
-mamlakat doirasida amal qilinadigan qonunlar asosida suvdan 
jamoa bo‗lib foydalanishni tartibga solib boradigan va shu yo‗nalishda 
tashkil etilishi mumkin bo‗lgan xo‗jalik yuritish subyektlari shakllarini 
tanlash. 
Bu yerda tegishli soha mutaxassislarining amaliy yordam va 
maslahatlaridan foydalanish lozim bo‗ladi. Masalan, sohani yaxshi 
biladigan huquqshunoslar, iqtisodchilar, suvchilar maslahatisiz ishning 
tashkiliy jihatini bajarib bo‗lmaydi; 
-suvdan jamoa bo‗lib foydalanish subyektlarining qonunlar ruxsat 
beradigan shakllaridan har bir hudud shart-sharoitlari uchun mos keladigan 
tashkiliy shaklini tanlash. Bu yerda hududning sharoitlari qatoriga asosiy 
ekin maydonlari relefi, irrigatsiya-melioratsiya tarmoqlari xususiyatlari, 
suv ta‘minoti darajasi, ekinlarni sug‗orishda nasoslardan foydalanish 
ko‗lami, suv iste‘molchilarining ixtisoslashuv yo‗nalishlari va shu kabi 
boshqa sharoitlarni kiritish mumkin; 
-qishloq xo‗jaligida suvdan jamoa bo‗lib foydalanish munosabatlarini 
tartibga solib boruvchi (xususiy mulk asosida faoliyat yurituvchi 
xo‗jaliklar uchun nodavlat shaklda) subyektni tashkil etish; 
-aniq hududda va aniq suv istemolchilari uchun qishloq xo‗jaligida 
suvdan jamoa bo‗lib foydalanish munosabatlarini tartibga solib boruvchi 
subyektni mutaxassislar va eng zarur moddiy-texnik vositalar (ofis 
jihozlari, transport va aloqa vositalari) bilan ta‘minlash; 
-suvdan jamoa bo‗lib foydalanish munosabatlarini tartibga soluvchi 
subyektning o‗lchami, ya‘ni qancha xo‗jalikka suv yetkazib berish bilan 
shug‗ullanishi masalasi tashkiliy masalalar ichida alohida ahamiyat kasb 
etishi lozim.Chunki bu tashkil etilgan subyektning samarali faoliyati uchun 
juda muhim. 
-suv iste‘molchilari va qishloq xo‗jaligida suvdan jamoa bo‗lib 
foydalanish masalalarini tartibga soluvchi subyekt o‗rtasidagi vazifalar, 
majburiyat va vakolatlarning o‗zaro kelishib olingani holda hujjat sifatida 
rasmiylashtirilishi; 

---

198 
-qishloq xo‗jaligi korxonalariga suv yetkazib berish borasida 
ko‗rsatilgan xizmatlar uchun to‗lov belgilashning tartiblari va usullarini 
o‗zida aks ettiruvchi iqtisodiy mexanizmni joriy etish; 
-qishloq xo‗jaligi korxonalari o‗rtasida mavjud limitlar doirasidagi 
suvni taqsimlash, suvni o‗lchash, yetkazib berish grafiklari, tartiblari 
to‗g‗risidagi masalani aniqlash; 
-suv iste‘molchilari hududlarida joylashgan ichki irrigatsiya va 
melioratsiya obyektlaridan foydalanish, ularni ta‘mirlash, yangilarini 
qurish tadbirlarini, amalga oshirish tartiblari, moliyalashtirish manbalarini 
aniqlash; 
-aniq hududdagi mavjud ekinlar tarkibi, ekin maydonlari miqdori 
asosida suv resurslariga talab, talab asosida suv yetkazib berish 
manbalarini rejalashtirish, prognozlashtirish. Yoki aksincha, mavjud suv 
resurslari limiti asosida ekin maydonlari tarkibi, mahsulot yetishtirish 
miqdorini rejalashtirish (suv cheklangan taqdirda davlat buyurtmasiga 
kirgan mahsulotlarni yetishtirishga ustuvorlik beriladi); 
-suv iste‘molchilari va suvdan jamoa bo‗lib foydalanishni tartibga 
soluvchi subyekt o‗rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning huquqiy asosi 
tomonlar o‗rtasida tuzilgan xizmat ko‗rsatish va xizmatlardan foydalanish 
borasidagi shartnoma hisoblanadi. 
Bugungi kunda respublikamizda qishloq xo‗jaligida suvdan jamoa 
bo‗lib foydalanishni tartibga soladigan subyekt SIUlar hisoblanadi. SIUlar 
notijorat, nodavlat tashkiloti sifatida ta‘sis etilganligi bois u o‗z faoliyatini 
mustaqil tashkil etish, o‗z a‘zolari bilan kelishilgan holda o‗zaro 
munosabatlarini mustaqil o‗rnatish imkoniyatiga ega. Uning faoliyatiga 
davlat tashkilotlarining to‗g‗ridan-to‗g‗ri aralashuviga yo‗l qo‗yilmaydi. 
Shuning uchun ham SIUlar barcha tashkilotlar bilan o‗z munosabatlarini 
shartnoma asosida tashkil etadi. 
Hudud doirasida Suv iste‘molchilari uyushmasiga a‘zo bo‗luvchi 
fermer va dehqon xo‗jaliklarini aniqlash va ular bilan SIUlar faoliyati 
yuzasidan tushuntirish ishlari olib borilishi lozim. Chunki bugungi kunda 
aksariyat SIUlar o‗z vazifalari va vakolatlarini yaxshi tushunib 
etishmayotgan bir paytda ko‗plab suv iste‘molchilari esa SIUlar oldidagi 
majburiyatlarini anglab etishmaganligi, xizmatlar uchun to‗lovlarning 
surunkali kechikish holatlari mavjud. Bu esa, o‗z navbatida, SIUlar 
faoliyatining samarasini pasaytirmoqda. Shuning uchun ham SIUlar ta‘sis 
majlisida har bir a‘zo uyushma Ustavini muhokama qilishda qatnashishi, 
o‗z fikrlarini bildirishi, Ustavning mukammal va amaliy jihatdan a‘zolar 
manfaatlariga to‗g‗ri kelishini ta‘min etadi. 

---

199 
Bugungi kundagi vaziyat shuni ko‗rsatmoqdaki, SIUlar asosan 
fermer xo‗jaliklari bilan suv yetkazib berish bo‗yicha shartnomalar 
tuzishgani holda, hudud uchun ajratilgan suvdan dehqon xo‗jaliklari ham 
foydalanishadi. 
Yoki 
sug‗orish 
tizimining 
oxirida 
joylashgan 
iste‘molchilarga suv yetib borishi yomonlashishi oqibatida ariqning yuqori 
qismidagi va pastki qismidagi iste‘molchilar o‗rtasida turlicha taqsimot 
yuzaga keladi va suv taqsimotida ―adolat tarozisi‖ buziladigan holatlar 
mavjud bo‗ladi. Shuning uchun ham uyushma oldiga qo‗yilgan ushbu 
vazifaning ahamiyati juda katta. 
Bu borada uyushma a‘zolari tomonidan ma‘lum muddatga 
saylanadigan uyushma kengashi raisi yaxshi ishlashi kerak bo‗ladi. 
Jumladan, suv iste‘molchilariga suv yetkazib berish yuzasidan 
shartnomalar tuzish; irrigatsiya-melioratsiya tarmoqlarini ishchi holatda 
saqlash va ularga texnik xizmat ko‗rsatish; suv yetkazish va uni 
iste‘molchilar orasida taqsimlash yillik rejasini amalga oshirish; sug‗orish, 
zovur tarmoqlarini boshqarish va ishchi holatda saqlash kabi vazifalar 
bevosita rahbarning faoliyatiga bog‗liq. Hozirgi kunda Suv iste‘molchilar 
uyushmasini rivojlantirish uchun mavjud shart-sharoitlardan qaysi biri 
muhimroq deb mutloq ishonch bilan aytish bir muncha qiyin. Ba‘zi omillar 
faqatgina alohida hududlar uchungina katta ahamiyatga ega bo‗lishi 
mumkin. Umuman, taxmin qilish mumkinki, hududda qanchalik ko‗p 
rivojlantiruvchi 
omillar 
mavjud 
bo‗lsa, mazkur hududda suv 
iste‘molchilari faoliyati barqaror va uyushmaning rivojlanish ehtimoli esa 
ko‗proq bo‗ladi. Suv iste‘molchilarining samarali faoliyati barqaror 
uyushmaning yuzaga kelishi, rivojlanishiga imkon yaratadi va, aksincha, 
uyushmaning samarali faoliyati, o‗z navbatida, qishloq xo‗jaligi 
korxonalarida ishlab chiqarishning foydalilik darajasi ortishiga olib keladi. 
Amaliyot va kuzatuvlar ko‗rsatishicha, SIUlar va suv iste‘molchilari 
bo‗lgan qishloq xo‗jalik korxonalari o‗rtasidagi tashkiliy-iqtisodiy 
munosabatlarning umumiy xususiyatlari quyidagicha: 
-suvdan samarali foydalanish bilan bog‗liq qarorlar qabul qilish 
jarayoniga birgalikda yondashish; 
-ma‘lum 
hududdagi 
irrigatsiya-melioratsiya 
tarmoqlaridan 
foydalanish va egalik qilish huquqlari ustidan to‗liq nazorat qilish; 
-suvdan foydalanish va irrigatsiya-melioratsiya tarmoqlariga texnik 
xizmat ko‗rsatish, moliyalashtirishda va nizolarni bartaraf etishda 
hamjihatlik va ko‗pchilikning xohishiga bo‗ysunish; 

---

200 
-suvdan 
foydalanish 
jarayonini 
birgalikda 
moliyalashtirish, 
irrigatsiya-melioratsiya tarmoqlariga texnik xizmat ko‗rsatish, obyektlarni 
tiklash va zamonaviylashtirish borasidagi ma‘suliyatning oshib borishi; 
-o‗zaro kelishilgan holda irrigatsiya xizmatlari miqdori, xizmatlar 
uchun haq to‗lash tizimi, uning bajarilishi ustidan uyushma doirasida 
jamoatchilik nazoratini o‗rnatish; 
-uyushma xizmatlaridan foydalanib o‗z vaqtida pul to‗lamaydigan 
suv iste‘molchilariga ta‘sir ko‗rsatishning turli usullarini (ma‘muriy, 
psixologik, iqtisodiy, moliyaviy, huquqiy) hamkorlikda joriy etish va 
nazoratini olib borish kabilar. 
Tahlillarning ko‗rsatishicha, suvdan, irrigatsiya tarmoqlaridan 
samarali foydalanishdagi asosiy to‗siqlardan biri taqsimlovchi kanallar 
bo‗yicha suvning yaxshi taqsimlanmasligidir. Bu boradagi uyushma olib 
boradigan tadbirlarning samarasi fermerlarning o‗z oldidagi ma‘suliyatni 
his qilishiga bog‗liq. 
Jahon aholisining ko‗payib borishi bilan uning oziq-ovqat 
mahsulotlariga bo‗lgan talabining o‗sib borishi, o‗z navbatida qishloq 
xo‗jaligi 
tarmoqlarini 
rivojlantirish, 
hududiy 
tarkibini 
takomillashtirishning dolzarbligini belgilab beradi. ―2050 yilga borib jahon 
aholisining 9 milliarddan ortishi, urbanizatsiya darajasining tez sur‘atlarda 
o‗sishi va aholining 70 foizi shaharlarda to‗planishi (hozirda 49 foiz) 
kutilayotgan bir paytda, dunyo aholisini boqish uchun global darajada 
qishloq xo‗jaligi va oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishni ikki 
barobarga oshirish kerak bo‗ladi‖. 
Shu sababdan ham qishloq xo‗jaligi sohasida istiqbolda ―eng avvalo, 
suv va tabiiy resurslarni tejaydigan zamonaviy agrotexnologiyalarni joriy 
etish..‖, ―paxta va boshoqli don ekiladigan maydonlarni qisqartirish, 
bo‗shagan yerlarga kartoshka, sabzavot, ozuqa va yog‗ olinadigan 
ekinlarni ekish, shuningdek, yangi intensiv bog‗ va uzumzorlarni 
joylashtirish hisobiga ekin maydonlarini yanada optimallashtirish‖ kabi 
masalalar strategik vazifa qilib belgilab olindi.
Shuningdek, qishloq xo‗jaligida ilmiy asoslangan ekinlarni 
almashlab ekish tizimining izdan chiqishi, shuningdek, intensivlashtirish 
omillaridan to‗liq va oqilona foydalanmaslik, qishloq xo‗jaligi yerlarining 
mavjud meliorativ holati tarmoqning iqtisodiy va ekologik jihatdan 
barqaror rivojlanishi uchun xavf-xatarlar ko‗lamining ortishiga olib 
kelmoqda. Suv resurslaridan oqilona, davriy va samarali foydalanishni olib 
borish maqsadida qishloq xo‗jaligida suvdan foydalanish rejalashtiriladi. 
Mazkur rejalashtirish O‗zbekiston Respublikasi ―Suv va suvdan 

---

201 
foydalanish 
to‗g‗risida‖gi 
qonunning 
48-moddasi, 
―Suvdan 
foydalanishning ichki xo‗jalik rejalarini tuzish olib borishga doir 
yo‗riqnoma‖, ―Suvdan foydalanishni umumiy tizimini rejalashtirishni 
tuzish va uni olib borishga doir yo‗riqnoma‖ga binoan amalga oshiriladi. 
Qishloq xo‗jaligida suvdan foydalanish rejalari qonunga muvofiq 
sug‗orish, 
suv 
chiqarish, 
sug‗orish-suv 
chiqarish 
(birgalikda) 
tarmoqlaridagi, magistral kanallardagi, suv omborlaridagi va boshqa 
gidrotexnik hamda suv xo‗jaligi obyektlaridagi suvlardan foydalanish 
ishlari suvdan foydalanishning ichki xo‗jalik va umumiy tizimli rejalarga 
binoan yillik amaldagi suv bilan ta‘minganlikni hisobga olgan holda olib 
boriladi. 
Suvdan foydalanishning ichki xo‗jalik rejasi qishloq xo‗jalik 
subyektlarining suv resurslaridan ekinlarni sug‗orishda foydalanishni 
rejalashtirishni tuzish tartibini belgilaydi. U esa, o‗z navbatida, qishloq 
xo‗jalik shirkati, fermer va dehqon xo‗jaliklari, bog‗dorchilik va 
uzumchilik uyushmalari kabi subyektlarning yetishtirilishi kutilayotgan 
qishloq xo‗jaligi ekinlarining suvga bo‗lgan talabini inobatga olish, 
sug‗oriladigan yerlarni tayyorlash, boshqa noqishloq xo‗jalik maqsadlarda 
suvdan foydalanish me‘yorlarini o‗rnatish uchun xizmat qiladi.
Xo‗jaliklararo meliorativ qurilmalar (kollektor, drenajlar)da suvdan 
foydalanish va ulardagi suv rejimini tartibga solish ham ichki xo‗jalik va 
umumiy tizimli rejalar asosida amalga oshiriladi. Sug‗oriladigan yerlardan 
qishloq xo‗jalik mahsulotlarini yetishtirishda suvdan maxsus ravishda 
foydalaniladi. Suvdan maxsus foydalanish uchun sug‗oriladigan yerlarda 
turli xil ahamiyatga molik gidrotexnik inshootlar quriladi, meliorativ 
shahobchalar yaratiladi va shu kabi turli suv olish, sug‗orish, oqizish va 
tashlash moslamalari quriladi. 
―Suv va suvdan foydalanish to‗g‗risida‖gi qonunning 49-moddasiga 
binoan yerdan foydalanish mulkchilikning qaysi shaklida bo‗lishidan 
qat‘iy nazar, suv fondi yerlaridan, sug‗oriladigan yerlar doirasidagi 
xo‗jaliklararo gidrotexnik inshootlardan, yer osti suv chiqargichlardan 
yagona suv xo‗jaligi tizimi sifatida foydalaniladi. Mazkur inshootlar davlat 
mulki hisoblanadi va ularni xavfsizlik nuqtai nazardan xususiylashtirish, 
ya‘ni boshqa mulk shakliga o‗tkazish mumkin emas. Daryolar, magistral 
va boshqa suv xo‗jaligi obyektlarining sohil bo‗yi mintaqalari, yer osti 
suvini chiqarish sanitariya muhofaza tegralarining I va II poyaslari (doira 
shaklidagi aylanma tegralari) tabiatni muhofaza qilish ehtiyojlari uchun 
yer egalari va yerdan foydalanuvchilardan olib qo‗yilishi mumkin. 

---

202 
O‗zbekiston Respublikasi ―Tabiatni muhofaza qilish to‗g‗risida‖gi 
qonunning 48-moddasida ko‗rsatilganidek, atrof tabiiy muhitga zararli 
ta‘sir ko‗rsatayotgan obyektlar, jumladan qishloq xo‗jalik obyektlari ham, 
faoliyati cheklanishi, to‗xtatib qo‗yilishi, tugatilishi va o‗zgartirilishi 
davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, vakolatli tabiatni muhofaza 
qilish idoralari tomonidan amalga oshiriladi. Mazkur qonunning
49-moddasiga binoan qonunbuzarlik oqibatlari orqali suv resurslariga 
yetkazilgan zararning o‗rni qoplash majburiyati huquqbuzar shaxslarga 
yuklatiladi. Sug‗oriladigan yerlarda dehqonchilik uchun suv olish limitlari 
gidromodul rayonlashtirish, ichki va umumiy tizimdagi rejalarda 
belgilangan yillik me‘yorlar asosida amalga oshiriladi. Ko‗zda tutilmagan 
holatlar, ya‘ni suv resurslarini zaxiralash yoki uning halqaro miqyosda 
taqsimlash me‘yori o‗zgargan taqdirda ijroiya davlat markaziy va mahalliy 
hokimliklar qarorlariga muvofiq o‗zgartiriladi. Suv olish va uning hisob-
kitobini yuritish ro‗yxatdan o‗tkazilgan suv manbalaridan (xo‗jalik 
kanallarining bosh inshootlaridan, quduqlardan, nasos stansiyalari va 
boshqa suv olish gidrotexnik inshootlardan) suv ajratish joylarida turgan 
suv xo‗jaligi (2003 yildan esa havza suv boshqarmalari) organi bilan 
tuzilgan shartnomaga muvofiq olib boriladi. O‗zbekistonda sug‗orish 
suvining etishmasligi yer osti suvlari bilan bir qatorda oqindi suvlardan 
qishloq xo‗jaligida foydalanish zaruratini keltirib chiqaradi. Lekin, ulardan 
foydalanish hamisha sanitar-gigienik, meliorativ va eqologik talablarni 
bajarishni talab etadi. Qishloq xo‗jaligida yerlarni oqindi suvlar orqali 
sug‗orish ―Suv va suvdan foydalanish to‗g‗risida‖gi qonunning
51-moddasi, ―Tabiatni muhofaza qilish to‗g‗risida‖gi qonunning 19 va
24-moddalari, Vazirlar Mahkamasining 1993-yil 3-avgustdagi 385-sonli 
qarori bilan tasdiqlangan ―O‗zbekiston Respublikasida suvdan cheklangan 
miqdorda foydalanish bo‗yicha vaqtinchalik yo‗riqnoma‖ga binoan amalga 
oshiriladi. Vazirlar Mahkamasining mazkur qaroriga ko‗ra oqova 
suvlardan qishloq xo‗jaligida foydalanish faqatgina suv olish inshootlari 
o‗rnatilgan va suvdan maxsus foydalanishga ruxsatnomalar bo‗lgan 
xo‗jaliklargagina beriladi. Suv olishning cheklangan miqdorlari suv 
xo‗jaligi organlari tomonidan suv manbalarining taxmin etilgan va 
syersuvlik darajasini hisobga olgan tarzda qishloq xo‗jaligida suvdan 
foydalanuvchilar uchun yiliga 2 marta belgilaniladi. Ushbu suv olish tartibi 
shartnomaga binoan va mazkur qarorning 4-bandiga muvofiq belgilangan 
shartlarda amalga oshiriladi. Sanoat, kommunal xo‗jalik korxonalari va 
boshqa 
korxonalar 
hamda 
tashkilotlar 
tuproq 
unumdorligi 
va 

---

203 
yetishtiriladigan qishloq xo‗jalik mahsulotlariga zararli ta‘sir qiluvchi 
suvlarni qishloq xo‗jalik yerlarini sug‗orish uchun berishlari taqiqlanadi. 
Yuqoridagilardan ko‗rinib turibdiki, iqlim o‗zgarishlari sharotida 
qishloq xo‗jalik sohasida suvdan tabiiy resurs sifatida foydalanish va 
muhofaza qilish holati bir qator xususiyatlarga ega: