O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

 
3-§. Huquqiy davlatni shakllantirish 
Ma’lumki, huquqiy davlatga da’vat etish hamda uni shaklantirish jarayonining o’zi 

---

246 
hamisha boshqaruvning mustabidlik tarziga, mutlaq hokimlikka, politsiya davlatiga qarshi 
javob tariqasida yuzaga kelgan. Aynan shuning uchun ham huquqiy davlatning eng muhim 
konsepsiyalari burjua-ziyaning feodallarga qarshi kurashi davrida paydo bo’lgan. Burjuaziya 
eski hukmron sinflarning imtiyozlari, mushtum-zo’rlik huquqlari, qonuniylashtirilgan 
zo’ravonliklari o’rniga o’z yuridik qadriyatlarini taklif etgan. 
Ushbu g’oyaga konstruktivlik va barqarorlik bag’ishlash, yaramas tartibotlarni 
supurib tashlash istagining o’zi mutlaqo etarli emasligi diqqatga sazovor va tarixiy tajriba 
buni isbotlab turibdi. Buning ustiga yana tamoyillar, ustuvor maqsadga ega bo’lgan yangi 
huquq-tartibotni yaratish zaruriyatiga qat’iy ishonch, imon-e’tiqod, shuningdek, boshlangan 
ishni oxiriga etkazishga qat’iyat va komil ishonch ham kerak. 
Yana bir qiziq jihat. Huquqiy dashat g’oyasining o’zi eng xilma-xil siyosiy rejimlar 
ichida vujudga kelgan va hamisha, agar ta’bir joiz bo’lsa, o’z o’rnida yangragan. 
Chunonchi, XIX-XX asrlar Germaniya tarixida o’ziga huquqiy davlat maqomini bermagan 
biron-bir siyosiy tuzum bo’lmagan: Bismark davri nemis davlati, Veymar respublikasi, 
Gitlerning fashistik rejimi - bularning hammasi shu da’vo bilan chiqqan. Hozir ham nemis 
davlatining Asosiy qonuni (28-moddasining 2-qismi)da ijtimoiy-huquqiy davlatning asosiy 
tamoyillariga sadoqat qayd etilgan. 
Sobiq «sotsialistik lager» mamlakatlari va sobiq Ittifoq respublikalarida huquqiy 
davlat g’oyasi ayniqsa dolzarb bo’lib qolgandi. Bu ham totalitarizmga, hukmronlik qilishning 
ma’muriy-buyruqbozlik usullariga, inson huquqlarining buzilishiga qarshi javob harakati edi. 
Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlashicha, «Butun biz qanday davlat kuryapmiz? Uning siyosiy 
va ijtimoiy negazi, uning qiyofasi qanday bo’lishi kerak? Yangi demokratik jamiyat 
shakllanishida uning ta’siri qanday bo’ladi?- degan savollarga javob topish, bu xususda 
atroflicha fikr yuritish fursati etdi... 
...Bular murakkab, ayni paytda g’oyat muhim masalalardir. Biz bu savollarga 
qanchalik to’g’ri javob topa olsak, huquqiy, demokratik jamiyat qurishning eng maqbul va 
ma’rifiy yo’llarini shunchalik tezroq topamiz. Xalqimiz kelajagi, Vatanimiz istiqboli ana 
shunga bog’liq».
20
Boshqacha qilib aytganda, huquqiy davlat ta’limotidan chekinish, xatolardan qochish 
uchun: a) mazkur ta’limotdan nimaga ega bo’lishimizni; b) bizda hech qachon bo’lmagan 
yoki etishmagan narsa nimaligini; v) uni shakllantirish uchun nimalar qilish kerakligini ko’ra 
olishimiz darkor. 
Endi yana tarixga murojaat qilamiz. Sobiq sovet hokimiyati davrida davlatning ham 
huquqiy ijodkorlik, ham huquqni qo’llanish faoliyatida asos qilib olingan aksiomalar, 
me’yorlar, tamoyillarning alohida majmui mavjud edi. Lekin bu o’ziga xos «sotsialistik 
huquq» yakka hokimlik asosida bir partiya tomonidan shakllangan bo’lib, shu bilan 
umuman jamiyat huquqi zo’ravonlik bilan tortib olingandi. 
Ayni vaqtda, davlat va jamiyat hayotining huquqiy asosini tashkil etuvchi qonunlar 
va boshqa me’yoriy hujjatlar amalda mavjud edi. Asosiy Qonunda fuqarolar huquqlari va 
erkinliklarining juda keng doirasi e’lon qilingandi. Qonuniylik tamoyili e’lon qilinib, davlat 
organlari va fuqarolar tashkilotlari faoliyatida qonuniylik uchun kurash olib borish vazifasi 
qo’yilgandi. Biroq, u nomiga e’lon qilingan bo’lib, chinakam qonuniylik ochikdan-ochiq 
etishmasdi. 
Sobiq Sho’ro davlatida huquqiy davlatning boshqa ko’pchilik alomatlari ham yo’q 
edi. Jumladan, shaxs huquqlari va manfaatlarining jamiyat va davlat manfa-atlaridan 
ustunligi hech qachon tan olinmagan. Aynan shuning uchun ham Prezident I.Karimov, 
O’zbekiston Konstitutsiyasining bir yilligiga bag’ishlangan tantanali yig’ilishdagi nutqida 
quyidagilarni ta’kidlagan: «...Qaysi masalani olmaylik, davlat manfaati birinchi o’rinda, 
20
Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi mukaddasdir. 3-tom, T., «O’zbekiston», 1996. 6-bet. 

---

247 
fuqaro, shaxs manfaati esa deyarli hisobga olinmasligi eski Konstitutsiyalarning har qaysi 
moddasida yaqqol ko’zga tashlanar edi. 
Yangi Konstitutsiyamizning eng muhim mohiyati shundan iboratki, unda «Davlat 
organlari va mansabdor shaxslar jamiyat hamda fuqarolar oldida mas’uldirlar» deyilgan, 
ya’ni, fuqarolar manfaatining ustunligi qonuniy ravishda mustahdamlangan va 
kafolatlangan...»
21
Hokimiyatlarning bo’linishi nazariyasi, davlat mexanizmida tiyib turish va 
muvozanatlar nazariyasi tan olinmas, boz ustiga ular burjuaziyaning zararli nazariyalari 
hisoblanadi. 
Konkret ijtimoiy tuzilmalarning yo’qligi sobiq SSSR barbod bo’lgandan keyin jiddiy 
siyosiy qadamlar va davlat-huquqiy o’zgarishlarni amalga oshirishga katta ehtiyojni keltirib 
chiqardi. Boshqacha aytganda, so’z huquqiy davlatni shakllantirishning zarur shart-
sharoitlarini vujudga keltirish ustida borardi. Jumladan, fuqarolarning qoniqarli ahvolini 
ta’minlash shunday shart-sharoitlardan biridir. Oliy Majlisning to’rtinchi sessiyasidagi 
nutqida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti quyidagilarni ta’kidlashni zarur deb topdi: 
«...kuchli ijtimoiy siyosatni unutmasligimiz lozim. Ijtimoiy muhofaza vositalarini yanada 
mustahkamlash uchun aniq yo’nalishni kuchaytirish zarur. 
Men, avvalo, jamiyatimizda odamlarning ijtimoiy jihatdan keskin tabaqalanishiga yo’l 
qo’ymaslikni, ya’ni boy-badavlat odamlar bilan bir qatorda nochor va kdshshoq kishilar 
paydo bo’lishiga, aholimiz sotsial toifalari o’rtasidagi asossiz tafovut haddan tashqari katta 
bo’lishiga, ularning o’rtasida qarama-qarshilik paydo bo’lishiga yo’l qo’ymaslikni nazarda 
tutyapman».
22
Prezidentimiz haq, agar fuqarolarning moddiy farovonligi o’smaydigan bo’lsa, 
bunday davlat va huquqning qimmati bir pul. Moddiy asossiz, etarli darajada yuqori 
umumiy siyosiy va huquqiy madaniyatga erishmay turib, xalq irodasini izhor etishning 
barcha shakllarini faollashtirmasdan huquqiy davlatni tasavvur etish qiyin. Bu huquqiy 
davlatni shakllantirish uchun zarur bo’lgan birinchi zamin ekanligani eslatib o’tamiz. 
Ayniqsa, respublikamizda prezidentlik hokimiyati tuzilmasi yaratilishi munosabati 
bilan vakillik organlari obro’si (roli)ni oshirish, qonunchilikni va uning hayotga tatbiq 
etilishini nazorat qilishni takomillashtirish eng muhim, majburiy odimlar bo’lmog’i kerak. 
Mamlakatimiz tarixida ilk bor respublika Prezidenti saylandi, mustaqilligamiz 
hakdtsagi tarixiy Bayonot e’lon qilindi, suveren davlatimizning yangi Konstitutsiyasi - Asosiy 
qonuni qabul qilindi. Bular huquqiy davlatni shak. lntirishning ikkinchi zaminidir. 
Nihoyat, huquqiy davlatni shakllantirishning uchinchi zamini. Uning ma’nosi nimada? 
Huquqiy davlatning shakl-lanishi davrvda fuqarolarni, jumladan, qonun chiqaruvchi-dan 
himoyalash vazifasi ko’ndalang turadi. Qonun chiqaruvchilar ham yanglishishlari, yomon va 
noto’g’ri qonunlar qabul qilishlari, zimmalariga ijroiya va sud organlari funksiyalarini 
olishlari hamda shu bilan ko’pgina kulfatlar keltirishlari mumkinligi sir emas. Shuning uchun 
fuqarolarga ham, deputatlarga ham qonun loyihalarini erkin tanqid qilish huquqi berilishi 
kerak. 
Chunonchi, O’zbekiston Respublikasi yangi Konstitutsiyasining loyihasi butun 
xalqimiz tomonidan muhokama qilindi. Shuning uchun «Asosiy qonunimiz xalqimizning 
irodasini, ruhiyatini, ijtimoiy ongi va madaniyatini aks ettiradi. Chunki uni ishlab chiqish va 
muhokama etishda butun xalq ishtirok etdi. Bir so’z bilan aytganda, Konstitutsiyamiz tom 
ma’noda xalqimiz tafakkuri va ijodining mahsulidir»
23
 
21
Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qodsin, 2-tom. T., «O’zbekiston» 1996. 94-bet. 
22
Karimov I.A. Bunyodkorlik yo’lidan. 4-tom. T., «O’zbekiaton» 1996. 178-bet 
23
Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-tom. T., «O’zbekistnon» 1996. 93-bet. 

---

248