O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

 
7-§. Musulmon mamlakatlari huquqiy tizimlari (islom huquqi) 
Musulmon huquqi VIII-X asrlarda Arab xalifaligi davrida paydo bo’lib, musulmon dini 
- islom asosida diniy shaklda ifoda etilgan, asosan dindor musulmon zodagonlarining erkini 
o’zida aks ettiruvchi, u yoki bu darajada diniy musulmon davlatlari tomonidan 
tasdikdangan va qo’llab-quvvatlangan normalar tizimidan iborat. 
Islom huquqni Olloh tomonidan tarixiy bir davrda insoniyatga Muhammad 
payg’ambar orqali nozil etilgan deb biladi. Jamiyat doimo o’zgaruvchan ijtimoiy sharoit 
ta’siri ostida o’z huquqini yaratmasdan, balki Olloh tomonidan bir marotaba va abadiy 
berilgan ushbu huquq orqali boshqarilishi lozim. 
Haqiqatan, musulmon huquqi nazariyasi Ollohning inoyati sharhlar va izohlarga 
muhtojligani tan oladi, shuning uchun ham asrlar davomida bunga musulmon 
huquqshunoslarining mashaqqatli mehnatlari sarflangan. 
Ushbu xatti-harakatlar yangi huquqni yaratishga yo’naltirilmasdan, balki Olloh 
tomonidan berilgan huquqdan faqatgana amaliyotda foydalanishga ko’mak berdi. 
Musulmon huquqi Olloh erkini o’zida qanchalar aks ettirmasin, nafaqat odatdagi 
huquqiy sohaga tegishli bo’lmay, balki ijtimoiy hayotning barcha jabhalarini qamrab olgan. 
Shunday qilib, musulmon huquqi musulmon bilishi shart bo’lgan maqsadlarni, amal qilishi 
talab qilingan ro’zani, berishi farz bo’lgan zakotni, ziyorat qilishi kerak bo’lgan hajni keng 
ma’noda yoritib beradi. Belgilangan qoidalarga rioya qilishlik uchun majbur qilish mumkin 
emas. 
Bunda u yuridik normalarni, shuningdek huquqiy bo’lmagan, birinchi navbatda diniy 
va axloqiy regulyatorlarni hamda odatlarni o’z tarkibiga kiritgan yagona ijtimoiy-norma-tiv 
tartibga soluvchi islom tizimi asosiga kuriladi. 
Shariat ikki qismdan - diniy, ya’ni e’tiqod tamoyillaridan (aqida) va huquqdan (fiqh) 
iborat. 
Fiqh, ya’ni musulmon huquqi ikki qismga bo’linadi; birinchisi, musulmonning o’ziga 
o’zgalar munosabatiga nisbatan xulqiy qarashiga ko’rsatma beradi (muomalat), ikkinchisi 
esa, musulmonning Olloh oldidagi majburiyatini (ibodat) belgilaydi. Bu ikkala qism ham 
huquqiy maktablar tomonidan qanday aniqlangan va o’rganilgan bo’lsa, xuddi shunday 
ko’rinishda yuridik fanlar predmetini tashkil qiladi. 
Fiqxning asosiy vazifasi musulmon davlati qonunchiligi bilan uning birlamchi 
manbalari orasidagi uzviy bog-liklikni saklab qolishdir. Musulmon yuridik fanlari bilan 
dunyoning yuridik fanlari orasidagi farq, musulmon huquqiy tizimi Kur’ondan boshlanib, 
huquqni insoniyat akl-idrokining va ijtimoiy shart-sharoitning mahsuli emas, balki Olloh 

---

225 
tomonidan o’rnatilgan tuhfa deb hisoblashidan ibo-rat ekanligidadir. 
Islom - uchta jahon dini ichida eng yoshi bo’lsada, u juda ham keng tarqalgan. Turli 
hisob-kitoblarga qaraganda, dunyoda 750 milliondan 1 milliardgacha kishi islom diniga 
e’tiqod qilar ekan. Ular 51 davlatda ko’pchilikni yoki aholining sezilarli bo’lagani tashkil 
qiladi. Biroq, musulmon huquqining amal qilish doirasi musulmon aholisi bor 
mamlakatlarning jugrofiy chegaralariga mos tushmaydi. 
Islomga din sifatida e’tiqod qiluvchi, lekin musulmon huquqini qabul qilmagan 
millatlar va etnik guruhlar ham mavjud. 
Musulmon yuridik fanlari asosini kazuistik usul tashkil qiladi. Unda «il’m al furu» yoki 
ishlarni hal qilish (masa’il) nomi mustahkamlangan. Sunniylar va shi’alar hamma 
maktablari tarmoqlarining boshida ta’limotlari tan olingan - Madina va Iroq maktablari 
turadi. Ushbu qadimgi maktablar o’z nazoratidagi hududlarda ildiz otib, odtsiy huquqdan 
foydalanib, uni yangi din ehtiyojlariga moslashtirgan. 
Tarixiy sabablarga ko’ra, bugunga kelib musulmon huquqining to’rtta sunniylar 
(hanafiylar, molikiylar, shafiiylar, xanbaliylar) maktabi, shuningdek uchta shi’alar 
(jafariylar, ismoiliylar, zaydiylar) maktabi bor. 
Har bir maktab o’zining yuridik uslubi va qarashlar tizimiga ega, shuning uchun 
ularning har biri musulmon huquqining alohida tizimi bo’lib hisoblanish uchun da’vogarlik 
qiladi. 
Musulmon huquqi mustahkam tazimga ega bo’lgan, rad qilib bo’lmaydigan dalillarga 
asoslanadi. 
Musulmon huquqdpunoslari qaysidir tomondan tasodifiy yoki noaniq bo’lgan hamma 
narsani qoralaydilar. 
Musulmon huquqshunoslari tomonidan shakllantirilgan huquqiy normalar o’z 
tuzilishiga binoan doim tashqi dalillarga asoslanadi. Shaxsning maqsad va niyatlari hech 
qachon e’tiborga olinmaydi. Hamma psixologik (ruhiy) unsurlarni ko’rib chiqishga ongli 
ravishda yo’l qo’yilmaydi. 
Qonunlarning musulmon huquqi tushunishida o’z taraqqiyotining so’nggi 
bosqichidagi rimcha va g’arbcha tushunish mavjud emas. 
Nazariy tomondan faqat Olloh qonunchilik hokimiyatiga ega. Haqiqatda esa 
musulmon Huquqiningyagona maktabi Huquqshunos olimlarning ta’limotlaridir. Qozilar 
sudlov ishini ko’rayotganda hech qachon Kur’oni Karim yoki Sunna - payg’ambar 
hadislariga murojaat etmaydilar. Buning o’rniga u mavqei taniqpi bo’lgan faqih asarlariga 
murojaat qiladi. 
Huquq ma’lum normalar yig’indisi sifatida, islom paydo bo’lgandan keyingi dastlabki 
ikki asr davomida tashkil topdi. Keyingi asrlarda amalda hech bir yangilik kiri-tilmagan. Bu 
turg’unlik «Insonlar xatti-harakati»ga berk eshik - «ijtihod» nomi bilan ifodalanadi. Ammo 
shi’alar maktabi ushbu «berk eshik»ni hech qachon tan olmagan. Shuning uchun shialar 
huquqi sunniylar maktabi amal qil-gan huquqqa nisbatan ancha moslashuvchan bo’lgan. 
Shunday bo’lishiga qaramay, XIX asrgacha bo’lgan butun davr mobaynida 
musulmon huquqi anglash evolyutsiyasi, shariatning an’anaviy holati va tamoyillarining 
hech qachon odatiy ma’nosini o’zgartirmay hamda to’g’ridan-to’g’ri yuz o’garmay yangicha 
talqin qilgan diniy-yuridik va iloxiy majmualardan keyaib chikqan. 
Bunga jamiyat rivojlanish sur’atining qiyosiy sustligi, jamiyat ongida diniy 
shakllanish hukmronligi hamkorlik qildi. Shunday sharoitlarda ham musulmon huquqi ozmi-
ko’pmi o’zining ijtimoiy belgilanish talabiga javob beradi. 
Musulmon huquqining to’rtta asosiy manbalari haqvdagi ta’limot yaratildi. Birinchi 
manba, tabiiy ravishda, Qur’oni Karimdir. Ikkinchi manba - Kur’oni Karim qoidalarini 
izohdab va tushuntirib berish uchun o’ta muhim bo’lgan -Sunna, ya’ni paygambarning 
hadislaridan iborat. Uchinchi manba - ijmo (bitim), butun musulmon axli tomonidan mu-

---

226 
ayyan diniy-huquqiy muammolar yuzasidan qilingan umumiy fikr. Nihoyat to’rtinchi manba 
- taqqoslash (qiyos), ya’ni Qur’oni Karim, sunna yoki ijmo tomonidan o’rnatilgan qoidalar-ni 
yangi o’xshash holatlarda qo’llash. 
Musulmon huquqiy manbalari to’g’risidagi ta’limotni rivojlantirishning keyingi 
bosqichlarida uning amaliy g’oyalarini mohiyatan oshiruvchi faqat bir o’zgartirish - barcha 
yoki faqat birgina maktab huquqshunoslari tomonidan qabul qilingan taklif ham to’g’ri 
hisoblangan ijmo g’oyasi kiritildi. 
Ovrupocha huquq manbalarining ta’siri umuman olganda dastlab barcha o’ziga xos 
manbalari bo’yicha musulmon huquqi hukmronlik qilgan islom mamlakatlarini ham chetlab 
o’tmadi. 
Ushbu 
mamlakatlarning huquqiy tizimlari 
shunday 
rejada mohiyatan 
o’zgartirishlarga yuz tutdiki, musulmon huquqining ahamiyati, amal qilish doirasi va ta’siri 
kamayib, bu huquqning o’zi hech bo’lmaganda o’z tashqi shakliga ko’ra ham ovrupocha 
kodifikatsiyani qabul qildi. 
Ko’plab mamlakatlarning siyosiy hayotida islomning faol-lashayotganligini 
tavsiflovchi bunday yo’nalishdagi an’ana-viylikni ayni vaqtda oshirish kerak emas. Bunday 
faollikda garbiy huquqiy modellardan yuz o’garishni, musulmon huquqining barcha talab va 
normalarni to’la tiklashni talab etish hollari kuzatilmoqda. 
Musulmon huquqida huquqning klassik bo’linishi, ya’ni ommaviy va xususiy 
huquqlarga bo’lish yo’q. 
Boblar mantiqiy chegaralanmagan tartibda, xususiy yoki jinoiy huquqqa tegishli 
bo’lsada, ketma-ket keladi. Musulmon huquqining asosiy tarmoqlari yig’indisiga jinoyat 
huquqi, sudlov huquqi va oila huquqi kiradi. 
Musulmon 
jinoyat huquqi, avvalambor, 
og’ir 
belgilangan 
(had) va 
obro’sizlantiradigan (ta’zir) jazolarning farqlanishiga asoslanadi. 
O’ta qat’iy jazo chorasi quyidagi jinoyatlar uchun belgi-langan: qotillik, xiyonat 
qilish, xiyonat qilgan deb yolg’on ayblov, o’girlik, spirtli ichimlik iste’mol qilish, bosqinchilik 
va isyon. Yuqorida sanab o’tilgan jazolardan tash-qari qozi o’z nuqtai nazariga ko’ra, 
qonunning boshqa hamma buzilishlariga ham jazo belgilashi mumkin. Shunday qilib, unga 
ishni ko’rib chiqishda katta erkinlik berilib, qator normalar xuddi shu yo’l bilan yaratilgan. 
Musulmon sud tuzilishi o’zining oddiyligi bilan ajralib turadi. Sudyaning yakka o’zi 
hamma turdagi ishlarni ko’ra olgan. Sudlarda ierarxiya mavjud bo’lmagan. 
Hozirgi davr sharoitlarvda ba’zi musulmon mamlakatlari (masalan, Misr) musulmon 
sudidan butunlay voz kechdi. Shunga qaramay ular ko’pchilik arab mamlakatlarvda 
huquqning ijtimoiy harakat mexanizmida ahamiyatli rol o’ynamoqda. 
Ba’zi mamlakatlar (masalan, Sudan) musulmon sudlarining ko’p pog’onali tuzilishini 
qabul qilgan bo’lsa, ba’zilarida musulmon sudlarining turli shaxslarga mos keluvchi 
(masalan, Iroq va Livandagi sunniy va jafariylar sudi) parallel tizimi mavjud. 
Ayrim mamlakatlarda musulmon sudlari o’z vakolatlari doirasiga, asosan shaxs 
maqomidagi, boshqa mamlakatlarda (Arabiston yarim oroli va Fors qo’ltigi mamlakatlari) 
ham fuqarolik, ham jinoiy ishlarni ko’rib chiqishni o’zlariga qo’shib olgan. 
Qoidaga ko’ra, sudyalarga diniy-huquqiy tayyorgarlik nuqtai nazaridan yuqori 
malaka talablari qo’yilgan. 
Arab mamlakatlarining oila qonunchiligi musulmon huquqi normalari va tamoyillarini 
mustahkamlashga qara-tilgan. 
Musulmon huquqi, bir qancha xorijiy ta’sirni boshidan o’tkazgan bo’lsada, millionlab 
ommaga ta’sir ko’rsatuvchi mustaqil huquqiy oila bo’lib qolmokda.