O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

ikkinchi bosqichi
XIX asr oxiri - XX asr boshlariga to’g’ri 
kelib, 
monopolistik kapitalizm 
nomi bilan mashhur. Uning boshqalardan farq qiluvchi 
asosiy xususiyati shundaki, ko’pchilik mayda korxonalar raqobatga bardosh berish 
maqsadida trestlar, sindikatlar, korporatsiya va boshqalarga birlashadilar. Sanoat, savdo va 
moliya sarmoyalarining birlashuvi sodir bo’ladi va shu tariqa ishlab chiqarish hamda 
taqsimot turli xillarining monopoliyalashuvi kuzatiladi. Natijada boylikning katta qismi 
burjuaziyaning nisbatan kamchilikni tashkil etuvchi vakillari qo’lida to’planadi. 
Bundan tashqari, ularning qo’llarida siyosiy hokimiyat ham jamlana boradi. 
Demokratik tuzilmalarga ehtiyoj barham topadi. Ba’zi hollarda bu monopolistlar 
manfaatlarini ifodalovchi antidemokratik tartiblarning paydo bo’lishiga olib keladi (masalan, 
Olmoniya va Italiyadagi fashistik tartiblar, Lotin Amerikasi va Janubiy Afrikadagi harbiy-
politsiya davlati va boshqalar). Buning ustiga ko’pincha bunga o’xshash tartiblar hokimiyat 
tepasida turuvchi davlat yoxud partiya-davlat mahkamasi rahbar doiralari manfaatlarini 
himoya qiladi. Mazkur holatlarda demokratik tuzilmalarni saqlab qolish g’oyat zarur bo’lib, 
buning uddasidan chiqish tobora qiyinlashib boradi. 
Shunga qaramay, har qalay, ko’pchilik mamlakatlarda demoqratiya tamoyillari hatto 
rivojlanadi ham: tsenzlar (turli cheklashlar) bekor qilinadi, umumiy saylovlar huquqi joriy 
etiladi. Ayni paytda, hokimiyat hamon monopolis-tik burjuaziya qo’lida qolayotginiga 
qaramay, V.V.Lazarev ta’kidlaginidek, boshqaruvning demokratik shakllari rivojlanib borishi 
bilan bir vaqtda hukmdorlar nufuzini saqlab qolish uchun umumijtimoiy vazifalarga tobora 
ko’proq e’tibor berish talabi kuchayib boradi. 
Ko’rinib turibdiki, burjuaziya davlati paydo bo’lishi bilan jamiyat o’z taraqqiyotida 
sifat o’zgarishiga molik sakrashni boshdan kechirganligi shak-shubhasiz. O’z navbatida bu 
qonuniyatdir. Bunday sharoitlarda mehnat unumdorligini oshirish zarurati o’sib boradi, bu 
esa, fan va texnikadagi jiddiy kashfiyotlar bilan bog’liqdir. 
Vaqt o’tishi bilan monopolistik kapitalizmning davlat-monopolistik kapitalizmga o’sib 
o’tishi sodir bo’ladi, bu esa, davlatning o’zi ham monopolist bo’lib qolganligini bildiradi. U, 
S.A.Komarov ta’biri bilan aytganda,