O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

Huquqni tatbiq etish sub’yektlariga ko’ra uning quyidagi ikki shaklini 
ko’rsatish mumkin: 
individual va jamoa tomonidan tatbiq etish. Huquq normalarining 
amalda qo’llanishi uchun davlat organlari, jamoat tashkilotlari va fuqarolarning ma’lum 
darajadagi amaliy faoliyati talab qilinadi. Huquq normalari kishilarning muayyan 

---

181 
munosabatlariga nisbatan tatbiq qilinadi va shunga ko’ra konkret huquqiy 
munosabatlarning vujudga kelishi, o’zgarishi yoki to’xtatilishi sodir bo’ladi. 
Huquqni tatbiq etuvchi sub’yektlar faoliyati xarakteriga ko’ra, huquqni 
tatbiq etishning to’rt xil shaklini ko’rsatish mumkin 
- huquq normasiga rioya qilish, 
huquq normasini bajarish, huquq normasidan foydalanish va huquq normasini qo’llash: 
a) huquq normalariga rioya qilish - huquq normalarida belgilangan majburiyatlarni 
bajarish va huquq normalari man etgan harakatlarni sodir etmasliqdan iborat; 
b) huquq normalarini bajarish - odatda, hayotga tatbiq etish bilan bog’liq bo’lgan 
majburiyat yuklovchi qonunlarni faol (aktiv) harakatlar bilan bajarish; 
v) huquq normalaridan foydalanish - huquq normalari orqali tartibga solinadigan 
ijtimoiy munosabatlar qatnashchilarining tegishli normalarda nazarda tutilgan huquqlaridan 
foydalanishi; 
g) huquq normalarini ko’llash - ma’lum yuridik ishlar bo’yicha yuridik faktlar yoki 
muayyan huquq normalariga asoslanib, vakolatli organlar yoki mansabdor shaxslar 
tomonidan individual qarorni tayyorlash va uni qabul qilish bilan bog’liq bo’lgan hokimiyat 
faoliyatidir. 
Huquqni tatbiq etishning yuridik mexanizmi turli xil bo’lib, uning mazmuni 
mamlakatning huquqiy tizimi xususiyatlari bilan belgilanadi. 
 
2-§. Huquqni qo’llash 
Huquqni tatbiq etish jarayoni odatda davlat va uning organlari ishtirokisiz sodir 
bo’ladi. Fuqarolar va tashkilotlar huquqiy munosabatlarga ixtiyoriy, majburlov kuchisiz va 
o’zaro kelishuvga asosan kirishadilar va shu munosabatlar orqali o’zlarining sub’yektiv 
huquqdaridan foydalanadilar, o’zlariga yuklatilgan majburiyatlarini bajaradilar hamda 
qonun bilan o’rnatilgan normalarga rioya qiladilar. Shu bilan birga ba’zi hollarda huquqni 
tatbiq etish uchun davlatning aralashuvi zaruriyati tugiladi, chunki busiz huquqni amalga 
oshirish mumkin bo’lmay qoladi. 
Bir qator huquqiy munosabatlar davlat va davlat organlarining bevosita ishtiroki 
bilan belgilanadi. Masalan, armiya safiga chaqirish, fuqarolarning nafaqa olish huquqini 
amalga oshirish, sodir qilingan huquqbuzarlik uchun tegishli ta’sir choralarini belgilash kabi 
faoliyat bo’yicha tegishli davlat organlarining bu masalalar bo’yicha huquqni tatbiq etishga 
qaratilgan qarori zarur bo’ladi. 
Umuman olganda, davlatning huquqni qo’llash borasidagi faoliyati jamiyat 
manfaatlaridan kelib chiqadi va qonunga muvofiq ravishda amalga oshiriladi. 
Huquqni qo’llash - ma’lum yuridik ishlar bo’yicha yuridik faktlar yoki muayyan huquq 
normalariga asoslanib, vakolatli davlat organlari yoki mansabdor shaxslar tomonidan 
individual qarorni tayyorlash va uni qabul qilish bilan bogliq, bo’lgan hokimlik faoliyatidir. 
Huquqni qo’llashning quyidagi belgilari mavjud: 
huquq normasini qo’llash vakolatiga ega bo’lgan organlar yoki mansabdor shahslar 
tomonidan amalga oshiriladi; 
individual xarakterga ega; 
muayyan huquqiy oqibatlarni-sub’yektiv huquq, majburi-yatlar, javobgarliklarni 
o’rnatishga yo’naltirilgan; 
maxsus belgilangan protsessual shakllarda amalga oshi-riladi; 
individual harakatga ega bo’lgan yuridik qaror chiqarish bilan yakunlanadi. 
Yuqoridagilardan xulosa qilib shuni ta’kidlash mumkinki, huquqiy normalarni qo’llash 
davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat tashkilotlari va fuqarolar tomonidan amalga 
oshiriladi.

---

182