|
5-§. Normativ-huquqiy aktlarning vaqt, hudud va shaxslarga nisbatan amal
qilishi
Normativ-huquqiy aktlarni hayotga samarali tadbiq etishning muhim sharti -
ularning amal qilish doirasini aniq belgilab olishdir. Normativ hujjatlarning harakatlanishi -
ularda nazarda tutilgan yuridik oqibatlarning yuzaga chiqishidir. Normativ-huquqiy
aktlarning harakatlanish ko’lamlari amaliyot uchun bevosita ahamiyat kasb etadi. Bu
masala quyidagi to’rt yo’nalishni qamrab oladi:
1) mazkur akt qanday ijtimoiy munosabatlarga tadbiq etiladi (harakatlanish
mavzusi);
2) normativ akt qachondan boshlab va qaysi vaqtgacha amal qiladi (vaqt bo’yicha
harakatlanishi);
3) u qaysi hududga o’z ta’sirini o’tkazadi (hududda, makonda harakatlanishi);
4) normativ akt kimlarga taalluqli (shaxslarga nisbatan amal qilishi).
1. Aktning harakatlanish mavzusi
Normativ-huquqiy aktlar turli mazmundagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi.
Masalan, ma’muriy qonunchilik sohasidagi normativ aktlar davlat boshqaruvi bilan bog’liq
munosabatlarni tartibga soladi; fuqaroviy qonunchilik aktlari mulkiy va mulkiy bo’lmagan
shaxsiy munosabatlarni huquqiy tartibga soladi. Bu sohalarga oid aktlarning hech biri
o’zgasining mavzusiga, ko’lamiga oid munosabatlarni tartibga sola olmaydi.
Huquqiy tartibga solish mavzusi predmetini irodaviy ijtimoiy munosabatlar tashkil
etadi. Bu hol huquqiy aktlarning inson irodasi ishtirok etmaydigan hodisa yoki boshqa
vaziyatlarga ta’sir etishini istisno qiladi. Bunday holatlar faqat yuridik faktlar sifatida
maydonga chiqishi mumkin. Ya’ni, qonun bu faktlar tufayli kelib chiqadigan yuridik
oqibatlarni belgilay oladi, ammo ularning mazmuniga, ichki harakatlanishiga ta’sir eta
olmaydi.
Shunday qilib, normativ-huquqiy aktlar muayyan turdagi va mazmundagi ijtimoiy
munosabatlarni tartibga soladi.
2. Normativ aktlarning vaqt bo’yicha amalda bo’lishi
qonun yoki boshqa
huquqiy hujjatning yuridik kuchga kirish va uni yo’qotish vaqtini anglatadi. Har bir davlatda
qonun va boshqa normativ aktlarning matbuotda e’lon qilinishi va kuchga kirishi tartibi
to’g’risidagi normalar amal qiladi.
O’zbekistonda qonunlarni matbuotda e’lon qilish va yuridik kuchga kiritish tartibi
maxsus qonun hujjatlari bilan belgilangan. Xususan, O’zbekiston Respublikasining
qonunlari, davlat hokimiyati oliy organlarining huquqiy aktlari qabul qilinginidan
(imzolanginidan) so’ng o’n kundan kechiktirmasdan o’zbek, rus va qoraqalpoq tillarida
nashr etiladi, ayni vaqtda radio va televideniye orqali e’lon qilinishi ham mumkin. Qonunlar
O’zbekiston Prezidentining imzosi bilan e’lon qilinadi. Qonunlarni kuchga kiritish
to’g’risidagi parlament qarori esa Oliy Majlis Raisining imzosi bilan e’lon qilinadi.
146
Qonunlar, Oliy Majlisning boshqa qarorlari «Axborotnoma»da nashr etilgandan so’ng
10 kun o’tgach, butun respublika hududida kuchga kiradi. Xuddi mana shu hujjatlar rasmiy
matbuot organlari («Xalq so’zi», «Narodnoe slovo», «Erkin Qaraqalpaqstan» va «Vesti
Karakalpakstana» gazetalari) da bosilib chiqqanidan keyin 10 kun o’tgach yuridik kuchga
kiradi. Normativ mazmunga ega bo’lmagan hujjatlar ular qabul qilinib, matbuotda e’lon
qilingan kundan boshlab kuchga kiradi. Albatta, bu umumiy qoidadir. Biroq, qonun
chiqaruvchi idora vaziyatga qarab boshqa muddatlarni belgilashi ham mumkin.
Agar Oliy Majlisning muayyan qonunni kuchga kiritish tartibi to’g’risidagi qarorida
boshqacha muddatlar belgilangan bo’lsa, qonun nashr etilgach, yuqoridagi 10 kunlik
muddatda emas, balki parlament qarorida ko’rsatilgan muddatda kuchga kiradi. Masalan,
O’zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi va Ma’muriy javobgarlik to’g’risidagi kodeksi
1994 yil 24 sentyabrda qabul qilinib, 1995 yil 1 apreldan boshlab kuchga kiritilgan;
O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi 1997 yil 24 aprelda qabul qilinib, 1998 yil 1
yanvardan e’tiboran kuchga kiritilgan; Respublikaning Bojxona kodeksi 1997 yil 26
dekabrda qabul qilinib, 1998 yil 1 martdan kuchga kiritilgan.
Odatda kodekslar va boshqa katta qonunlar qabul qilingandan to kuchga kirguncha
bir necha oy vaqt o’tadi. Bunday muddat belgilanishiga sabab tegishli ijtimoiy-iqtisodiy
shart-sharoitni vujudga keltirish, tashkiliy-tayyorgarchilik ishlarini amalga oshirish uchun
vaqt-imkoniyat zarur bo’lishidir. Bu davr ichida qonunni hayotga joriy etish mexanizmi
tarkibiga kiruvchi qonunosti aktlar (farmon, hukumat qarori, nizom va yo’riqnomalar)
ishlab chiqilib qabul qilinadi. Zarur bo’lsa, tashkiliy-institutsional tuzilmalar tizimi vujudga
keltiriladi va hokazo.
Ba’zi normativ-huquqiy aktlar matbuotda e’lon qilingan kundan boshlab kuchga
kiradi. Bu hakda tegishli ko’rsatma qonunni kuchga kiritish tartibi to’g’risidagi qarorda
nazarda tutilgan bo’ladi.
Amaliyotda qonun hujjatlarini bosqichma-bosqich qabul qilib, shu zayilda kuchga
kiritish hollari ham uchrab turadi. Masalan, O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining
birinchi qismi 1995 yil 25 dekabrda qabul qilindi, Fuqarolik kodeksining ikkinchi qismi esa
1996 yil 29 avgustda qabul qilinib, har ikkala qism 1997 yil 1 martdan boshlab kuchga
kirdi.
Prezident Farmonlarida ularni kuchga kiritishning turli shakllari qo’llaniladi. Masalan,
Farmonlar matnida shunday qoidalar uchraydi: «Farmon imzolangan vaqtdan kuchga
kiritilsin», «Farmon matbuotda e’lon qilingan kundan boshlab kuchga kiritilsin», «Farmon
qabul qilingan vaqtdan boshlab kuchga kiritilsin». Kuchga kiritishning bunday shakllari
boshqa turdagi normativ-huquqiy aktlarga ham xosdir.
Refyerendumda qabul qilingan qonunni e’lon qilish va kuchga kiritish tartibi
«Refyerendum to’g’risida»gi qonunning 27-moddasida belgilangan:
«Refyerendum natijalarini refyerendum o’tkazuvchi Markaziy Komissiya ovoz byerish
tugaginidan keyin o’n kundan kechiktirmay ommaviy axborot vositalari orqali O’zbekiston
Respublikasining aholisiga ma’lum qiladi. Refyerendum o’tkazuvchi Markaziy Komissiyaning
qarorlari ustidan bu qarorlar qabul qilingan kundan boshlab bir hafta ichida O’zbekiston
Respublikasining Oliy Sudiga shikoyat qilinishi mumkin».
Refyerendumda qabul qilingan qaror (qonun) O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
Kengashi tomonidan refyerendum natijalari haqida rasman xabar qilinginidan keyin kechi
bilan yetti kun ichida matbuotda bosib chiqariladi va agar refyerendum qarorining o’zida
boshqa muddat nazarda tutilgan bo’lmasa, e’lon qilingan kunidan kuchga kiradi.
Normativ aktlarning kuchga kirish va amalda bo’lish vaqtini aniq belgilash muhim
ahamiyatga ega. Chunki ular belgilangan vaqtdan boshlab so’zsiz bajarilishi lozim. Bu
qonun ustuvorligi prinsipini hayotga joriy etish bilan bog’liq. Qonun orqaga qaytish kuchiga
ega emas, degan talab qonun chiqarilgunga qadar vujudga kelgan hamda mavjud bo’lgan
147
harakat va munosabatlarga tadbiq etilmaydi, degan ma’noni anglatadi. Biroq, bu umumiy
yuridik aksiomadan ikki holatda istisno bor:
Do'stlaringiz bilan baham: |
