O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

bevosita (to’g’ridan-to’g’ri) va vakillik 
demoqratiyalariga 
bo’linadi. 
Bevosita demoqratiya sharoitida 
saylangan Yoki 
tayinlab qo’yilgan rasmiy shaxslar vositachiligisiz fuqarolar ijtimoiy qarorlarni qabul qilishda 
qatnasha oladilar. Bunday tizim nisbatan kam odamlar qatnashadigan jamoa va qabyla 
kengashlarida, kasaba uyushmalari mahalliy organlari yig’inlarida hamma a’zolar 
masalalarni muhokama yetish hamda konsensus yo’li Yoki ko’pchilik ovoz bilan qaror qabul 
qilish uchun bir binoga joylasha oladigan hollardagina mazmun-ma’noga ega bo’lishi 
mumkin. Qadimgi Afina - jahondagi Gshrinchi demoqratiya davlatida bevosita 
demoqratiyani, yodin-gizda bo’lsa 5-6 ming kishi qatnashadigan yig’inlar yordamida 
amalga oshirishginidan hayratga tushasan kishi (aftidan, bu miqdor bevosita 
demoqratiyani hayotga tatbiq yetish uchun odamlarni bir joyga to’plash mumkin bo’lgan 
eng katta miqdor bo’lgan bo’lsa ajabmas). 
Hozirgi zamon jamiyati o’zining murakkabligi, ko’psonliligi bilan bevosita 
demoqratiyani amalga oshirish imkoniyatiga ega emas. Shuning uchun bugungi kunda 
uning eng ko’p qo’llaniladigan shakli 
vakillik demoqratiyasidir. Bunda futsarolar 
siyosiy tsarorlarni tsabul tsilish, qonunlarni tariflab berish uamda ijtimoiy 
farovonlik yo’lidagi dasturlarni hayotga tatbiq yetish uchun rasmiy shaxslarni 
saylaydilar. 
Bu rasmiy shaxslar murakkab ijtimoiy muammolarni chuqur o’ylab, tartibli hal 

---

91 
yetishlari mumkin. Buning uchun ular boshqa xususiy shaxslar ega bo’lolmaydigan kuch va 
vaqtlarini sarflashlari kerak bo’ladi. 
Rasmiy shaxslarni saylash tartiblari xilma-xil bo’lishi mumkin. Masalan, umummilliy 
miqyosda qonun chiqaruvchilar tumanlarda saylanishi, ularning har biri bir kishidan vakilni 
tanlashi mumkin. Muganosib vakillik tizimida qonun chiqaruvchi organda har bir siyosiy 
partiya butun mamlakat bo’yicha saylanganlarning umumiy soniga foizlik nisbatiga muvofiq 
ravishda o’z vakiliga ega bo’ladi. Mahalliy va tuman saylovlari shu modellardan nusxa 
ko’chirishi Yoki saylovlar o’rniga guruhiy konsensus orqali, ya’ni kamroq rasmiyatchilik bilan 
o’z vakillarini saylashlari mumkin. Biroq, qan-day usul bilan saylanishlaridan qat’i nazar, 
vakillik demoqratiyasida rasmiy shaxslar xalq nomidan o’z joylarini egallaydilar hamda 
barcha harakatlarida xalqqa hisob berib turishga majburdirlar. 
Demokratik rejim barcha odamlarning tengligi va ozodligini e’tirof yetib, davlatni 
boshqarishda xalqning ishtirokiga asoslanadi. Demokratik davlat faqat o’z fuqarolarining 
huquq va erkinliklarini e’lon qilibgina qolmay, bu huquq va erkinliklarning iqtisodiy 
asoslarini ta’-minlashi, ularning konstitutsiyaviy kafolatlarini ham belgilashi kerak bo’ladi. 
Natijada keng huquq va erkinliklar qogozda emas, amalda mavjud bo’lib qoladi. 
Demokratik davlatda xalq hokimiyat manbaidir. Bundagi hokimiyatning chuqur 
kasbiylashuvi (professonalizmi) demokratik rejim mavjud bo’lgan davlatni boshqalaridan 
farqdaydigan muhim belgidir. 
Jamiyat ishlarini boshqarishda xalq ishtiroki chinakam ommaviy tus oladi. 
Referendumlar, plebistsitlar, xalq tashabbuslari, muhokamalar, namoyishlar, yig’ilishlar 
ijtimoiy hayotning odatiy voqealariga aylanib qoladi. Jamoat tashkilotlari qarorlar, 
tavsiyalarni ishlab chiqishda qatnashadi, shuningdek, ijroiya organlari ustidan nazoratni 
amalga oshiradi. 
Shu yerda hakli bir savol tugaladi: mazkur o’ng’ay bo’lmagan vazifalarni 
muvaffaqiyatli uddalash uchun fuqaro qanday fazilatlarga ega bo’lishi kerak? 
Davlat hayoti arifmetik asosda emas, jonli asosda tashkil topadi. Bu hayotda 
qatnashayotgan odamlar mavhum fuqarolar bo’lmay, jonli shaxslardir. Ular ozodlikka 
shunchaki muhtoj bo’lib, uni talab qilishmaydi, balki shu ozodlikka