O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

davlatning alohida shakli
(demokratik, respublika Yoki avtoritarligi)da emas, balki 
boshqaruv hajmidadir - bu 
hajm hamma narsani o’z komiga qamrab olishda ifodalanadi
, deb hisoblaydi. 
Biroq, bunday sharoit faqat yagona hokimiyat, istisnosiz yagona 
partiyaga, ish berishda monopoliyaga, hamma yoqqa kirib boruvchi qidiruvga, 
o’zaro chaqimchilikka va shafqatsiz terrorga asoslangan eng izchil diktatura 
sharoitidagina amalga oshirilishi mumkin. 
Totalitar rejimda siyosiy hukmron partiya, siyosiy lider, xalq dohiysi boshchiligidagi 
hukmron elita tomonidan yaratiladigan yagona rasmiy mafkura mavjud bo’ladi. 
Totalitar rejim jamiyatning yetakchi kuchi deb e’lon qilinuvchi yagona hukmron 
partiyaning bo’lishigagina yo’l qo’yadi. Uning qoidalari muqaddas aqidalar sifatida qabul 
qilinadi. Hukmron partiya davlat boshqaruvi jilovini egallab oladi: partiya va davlat 
mahkamalarining chirmashib-chatishib kyetishi ro’y beradi. Bundan tashqari, hukmron 
partiyaning mislsiz muvaffaqiyatlari haqidagi axborotlar xalq ongiga muttasil singdirib 
boriladi. Chunki ommaviy axborot vositalari ham partiyaviy hisoblanadi. Bularning hammasi 
totalitar rejim asosiy qonunlar bilan emas, balki partiya amr-farmonlari, farmoyishlari va 
17
Полис - Юнонистонда шаҳар-давлатлар шундай аталган. 
18
Ильин И. О грядущей России. М.: Телекс, 1993. 50-bet, 

---

87 
yo’riqnomalari asosida yashashini anglatadi. Qonunlar hali umuman mavjud ekan, ular 
to’laligicha partiya yo’riqdariga bo’ysundirilgan bo’ladi. Davlat organlari go’yo amal 
qilayotgandek ekan, ular partiya diktaturasini yashirib turuvchi pardaga aylanadi. 
Modomiki, «fuqarolar» hali mavjud ekan, ular (huquq, vakolatlarni emas) 
majburiyatlarni ado etuvchi sub’yektlarga hamda farmoyishlar ob’yektiga aylanadilar. 
Bu shunday tuzumki, unda huquq sub’yektlari bo’lmaydi, qonunlar ham, huquqiy 
davlat ham bo’lmaydi. Bu yerda huquqiy ong ruxdy omillar - ochlik, qo’rquv, azob-
uqubatlar va xo’rliklar bilan, ijodiy mehnat esa, zo’r berib qullarcha itlash bilan 
almashtiriladi. 
«Shuning uchun ham totalitar rejim, - deb yozadi I.Ilin, - huquqiy ham, davlat rejimi 
ham emas. Materialistlar tomonidan yaratilgan bu rejim to’laligacha «tan-ruh»ning 
hayvoniy va qullik omillariga, qul nazoratchilarining tahdidli buyruqlariga, bu 
nazoratchilarga yuqoridan singdirilgan o’zboshimcha farmoyishlariga asoslanadi. Bu - 
fuqarolari, qonunlar va hukumati mavjud bo’lgan davlat emas, ijtimoiy gapnoz 
mashinasidir; bu - daxdpatli va tarixda misli ko’rilmagan biologik hodisa - huquq asosida 
emas, erkinlik, ong-idrokka, fuqarolik, davlatga asoslanmay, qo’rquv, nodonlik va yovuzlik 
chatishmasidan iborat jamiyatdir»
19
. 
Agar bu tashkilotning shakli haqida gapiradigan bo’lsak, u mislsiz miqyoslardagi va 
o’z komiga dunyoni tortuvchi quldorlik diktaturasidir. 
Davlat boshqaruvida totalitar rejim o’ta markazlashganliga bilan tavsiflanadi. 
Yuqoridan keladigan buyruqlarni hamma bajarishi shart, har qanday tashabbus jazolanadi. 
Totalitar tizimga «dohiy» boshchilik qiladi. U - eng oqil, dono, eng adolatli odam 
hisoblanadi. U beayb, uni tanqid qilish mumkin emas. U qariyb xudo maqomiga chiqarib 
qo’yiladi. 
Totalitar rejim aholiga nisbatan keng ko’lamli va doimiy terrorni qo’llaydi. Terror 
hokimiyatni mustahkamlash va amalga oshirishning bosh sharti bo’lib qoladi. 
Totalitarizm sharoitida hayotning barcha sohalari ustidan davlatning to’la nazorati 
o’rnatiladi. Iqtisodiy hayotda mulkning barcha shakllari davlat tasarrufiga o’tkaziladi. 
Siyosiy hayotda fuqarolar qariyb qatnashmaydi, odamlarning shaxsiy hayoti ham nazorat 
ostida bo’ladi. Aqidaparastlik mafkuraviy, siyosiy va huquqiy hayotning asosiga aylanadi. 
Totalitar rejim «dushmanlar»ga qarshi kurash niqobi ostida chaqimchilikni rag’batlantiradi. 
Mamlakatni harbiylashtirish ham totalitar rejimga xos xususiyatlardan biridir. Xarbiy-
sanoat majmui, armiya totalitarizmning asosiy tayanchlari hisoblanadi.