O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik Universiteti Jinoyat-protsessual huquqi darslik

30.5. Ishni sudga qadar yuritish bosqichida amnistiya aktini qoʻllash

Amnistiya akti asosida javobgarlikdan ozod etish jinoyat sodir etgan shaxsni jinoiy javobgarlikdan ozod etishning alohida mustaqil turi hisoblanadi. Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 80-moddasi 10-bandida qayd etilganidek, Oliy Majlis Senati Respublika Prezidentining taqdimiga binoan amnistiya toʻgʻrisidagi hujjatlarni qabul qiladi. Amnistiya jinoyat sodir etgan, shuningdek jazoni oʻtayotgan shaxslarga nisbatan insonparvarlik prinsipining amalga oshirilishidir. Amnistiya – davlatning vakolatli organi Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati qabul qilgan normativ-huquqiy hujjatda ifodalangan erki boʻlib, oʻz ijtimoiy mohiyatiga koʻra muayyan toifadagi jinoyatlarni sodir etgan muayyan toifadagi shaxslarni kechirish boʻlib, davlat va jamiyat tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan hujjatdir va u sud tartibida qoʻllaniladi².

Amnistiyaning quyidagi xususiyatlarini ajratib koʻrsatish mumkin:
birinchidan, amnistiya akti yangi huquqiy normalarni oʻrnatmaydi, ularni oʻzgartirmaydi yoki bekor qilmaydi;
ikkinchidan, u barcha shaxslarga yoki u chiqarilgunga qadar jinoyat sodir etgan barcha shaxslarga nisbatan ham tatbiq etilmaydi, balki ushbu hujjatda belgilangan shaxslar va jinoyatlar toifasiga nisbatan tatbiq etiladi va shunga koʻra uning amal qilish doirasini cheklanmagan deb boʻlmaydi;
uchinchidan, u bir marotaba qoʻllaniladigan hujjat boʻlib, muayyan shaxsga nisbatan bir marta qoʻllanilgach, unga nisbatan boshqa huquq va majburiyatlar keltirib chiqarmay, oʻz kuchini yoʻqotadi;
toʻrtinchidan, amnistiya doimiy amal qiluvchi hujjatlar sirasiga kirmaydi, chunki uning oʻzida mazkur hujjatning amal qilish muddati koʻrsatilgan boʻladi va qoida tariqasida bu muddat olti oydan oshmaydi.
Amnistiya aktlari quyidagi xususiyatdagi koʻrsatmalarni qamrab olishi mumkin: jinoyat sodir etgan shaxslarni jinoiy javobgarlikdan ozod etish haqida; jinoyat sodir etganligi uchun hukm qilingan shaxslarni jazodan yoki uni oʻtashdan ozod etish haqida; tayinlangan jazoni qisqartirish haqida; tayinlangan jazoni nisbatan yengilrogʻiga almashtirish haqida; qoʻshimcha jazodan ozod etish haqida; sudlanganlikni bekor qilish haqida.
Amnistiyani qoʻllashda, birinchi navbatda, sodir etilgan jinoyatning xususiyati, ayblanuvchining jinsi (ayollarga nisbatan koʻproq qoʻllaniladi), yoshi (voyaga yetmagan va qariyalarga nisbatan koʻproq qoʻllaniladi), jamiyatdagi ijtimoiy roli (urush faxriysi, harbiy harakatlar ishtirokchisi), jazoni oʻtash vaqtidagi xulq-atvori kabi omillar eʻtiborga olinadi. Amnistiyada shaxsi kim ekanidan qat’iy nazar, jinoyat sodir etgan shaxslar toifasi e’lon qilinadi, masalan, homilador yoki aniq yoshdagi bolalari bor ayollar, voyaga yetmagan shaxslar, ma’lum turdagi jinoyat sodir etgan shaxslar va boshqalar.
Amnistiya bilan bir qatorda avf etish instituti ham mavjud boʻlib, ularning mazmun-mohiyati bir-biriga yaqin. Shu munosabat bilan amnistiya va afv etish aktlari oʻrtasidagi oʻzaro farqlanish mezonlarini qayd etish maqsadga muvofiq: