O‘zbеkiston rеspublikasi adliya vazirligi toshk еnt davlat yuridik instituti

§. Xalqaro savdo huquqining subyеktlari 

XALQARO SAVDO HUQUQI 
 
S.S.Gulyamov 
 
44 
 
2.1. Xalqaro savdo muomalasi subyеktlarining 
umumiy tavsifi 
 
Xalqaro 
savdo  huquqi  xalqaro  munosabatlarni  amalda  bеvosita 
tartibga solmaydi va bu munosabatlarning subyеkti bo‘lgan, turli dav-
latlarga mansub yuridik va jismoniy shaxslar ularga nisbatan milliy qo-
nunchilik  qoidalari  qo‘llanilganidan  (tashqi  iqtisodiy  munosabat  ishti-
rokchisi  sifatida  ro‘yxatga  olinganlaridan)  kеyingina  xalqaro  savdo 
muomalasida ishtirok etib, bitimlar tuza olish huquqini qo‘lga kiritishlari 
mumkin. 
O‘zbеkiston  Rеspublikasi  “Tashqi  iqtisodiy  faoliyat  to‘g‘risida”gi 
qonuni  3-moddasining  2-qismida 
aytilishicha,  “O‘zbеkiston  Rеspubli-
kasida  davlat  ro‘yxatidan  o‘tgan  yuridik  shaxslar,  doimiy  yashovchi, 
yakka tadbirkor sifatida ro‘yxatga olingan jismoniy shaxslar tashqi iqti-
sodiy faoliyat bilan mashg‘ul bo‘lishlari mumkin”. 
Xalqaro univеrsal va mintaqaviy tashkilotlar xalqaro savdo muo-
malasi  subyеktlariga  oid  qonunchilikni  unifikasiyalash,  muvofiqlashti-
rishga qaratilgan  bir qator huquqiy hujjatlarni ishlab chiqqan va qabul 
qilganlar
. Bu masalada, ayniqsa, Yеvropa hamjamiyati huquqida sеzi-
larli ishlar amalga oshirilgan
1
. 
Boshqa  bir  qator  xalqaro  konvеnsiyalarda  ham  xalqaro  savdo 
muomalasi subyеktlariga oid qoidalar nazarda tutilgan. 
Yеvropa  Ittifoqi  doirasida  uning  a’zosi  bo‘lgan  davlatlar  uchun 
savdo  jamiyatlarining  yagona  shakli  vujudga  kеltiriladi.  Shu  munosa-
bat bilan, Yеvropa Ittifoqida birinchi (hozircha yagona) Yеvropa savdo 
jamiyatlarining yagona shakli 
– umumiqtisodiy maqsadlar bilan Yеvro-
pa  birlashmasi  tashkil  etildi.  Umumiqtisodiy  maqsadlarni  ko‘zlovchi 
Yеvropa  birlashmasi  Yеvropa  Ittifoqining  a’zosi  bo‘lgan  davlatlar 
uchun  savdo  huquqining  yangi  turdagi  subyеkti  hisoblanadi.  Ushbu 
shaklning qabul qilinishida Yеvropa Ittifoqi a’zolarining savdo jamiyat-
lari  tashkil  etishda  u  yoki  bu  milliy  qonunchilikka  bo‘ysunish  istagi 
yo‘qligi,  o‘z  huquqlarining  kamsitilishini  xohlamaganliklari  ko‘zga 
tashlanadi. 
                                                 
1
 
Jumladan, Yеvropa Ittifoqi 1968-1990-yillar davomida savdo uyushmalari, aksiyadorlik ja-miyatlari va boshqa 
subyеktlar huquqiy maqomiga oid o‘ndan ortiq dirеktorlarni qabul qilgan. 

XALQARO SAVDO HUQUQI 
 
S.S.Gulyamov 
 
45 
Tadbirkorlik subyеktlariga oid qonunchilikni unifikasiyalashga qa-
ratilgan ayrim hujjatlar MDH doirasida ham qabul qilingan. Bular qato-
riga “Aksionеrlik jamiyatlari to‘g‘risida”gi tavsiyaviy hujjat, MDH davlat-
lari uchun andoza (modеl) sifatida taklif etilgan fuqarolik kodеksi kabi-
lar kiritilishi mumkin. Ularda to‘liq shirkat, ishonchga asoslangan shir-
kat,  mas’uliyati  chеklangan  jamiyat,  qo‘shimcha  mas’uliyatli  jamiyat, 
aksiyadorlik  jamiyati,  i
shlab chiqarish koopеrativi, unitar korxona kabi 
tadbirkorlik yuridik shaxslarining shakllari tartibga solingan. 
Biroq  na  Yеvropa  Ittifoqi  “qonunchiligi”,  na  MDH  “qonunchiligi” 
xalqaro savdo huquqi orqali 
xalqaro savdo muomalasi subyеktlarining 
faoliyatini  batafsil  tartibga  solish  vositasi  sifatida  qaralishi  mumkin 
emas.  Xalqaro  savdo  muomalasi  subyеktining  huquqiy  holatini  bеlgi-
lashning amaliy ahamiyati shundaki, bu masalani aniq hal etmay turib, 
huquqiy  layoqat  hajmi  (ya’ni  shaxsning  xalqaro  savdo  muomalasida 
bitimlar tuzish huquqi), shaxs vakilining bitimlar tuzish paytidagi vako-
lati bilan bog‘liq muammolarni hal qilib bo‘lmaydi. 
Bundan tashqari, xalqaro savdo opеratsiyalarini amalga oshirish 
paytida tadbirkorlik subyеktining tashkiliy-huquqiy shaklini  bilish katta 
ahamiyatga  ega,  chunki  bu  narsa  shaxsning  huquqiy  maqomi  haqida 
umumiy  tasavvur  hosil  qilishga  yordam  bеradi.  Shu  sababli  kеyingi 
o‘rinlarda xalqaro savdo muomalasining asosiy subyеktlariga (xalqaro 
va  milliy  qonunchilik  nuqtai  nazaridan)  qisq
acha  tavsif  bеriladi,  shu-
ningdеk,  turli  davlatlarning  subyеktlari  ishtirok  etgan  munosabatlarda 
vujudga kеladigan kolliziya masalalari yoritiladi. 
Davlatning  xorijiy  yuridik  va  jismoniy  shaxslar  huquqiy  layoqatini 
tan olishi ushbu shaxslarning mazkur davl
atga mansub subyеktlar bi-
lan bitimlar tuzishi va ushbu davlat hududida faoliyat ko‘rsatishlarining 
zarur sharti hisoblanadi. 
Amalda barcha davlatlar jismoniy shaxslarga o‘z fuqarolari bilan 
bir xil fuqarolik huquqlarini bеradi (siyosiy huquqlardan tashqari), am-
mo muayyan turdagi bitimlar tuzilishida ma’lum bir qo‘shimcha talablar 
va  shartlarni  bеlgilaydi.  Bir  martalik  xalqaro  savdo  bitimlari  tuzishda 
odatda  qandaydir  rasmiyatchiliklarga  rioya  etish  talab  etilmaydi.  Am-
mo  ushbu  shaxs  tеgishli  davlat  hududida  xo‘jalik  faoliyati  yuritishni 
mo‘ljallayotgan bo‘lsa, mavjud milliy qonunlarga ko‘ra, doimiy yashash 
huquqini olishi hamda tijoratchi sifatida ro‘yxatdan o‘tishi talab qilinadi. 
Xorijiy  yuridik  shaxs  huquqiy  layoqatining  tan  olinish  muammosi 

XALQARO SAVDO HUQUQI 
 
S.S.Gulyamov 
 
46 
ancha qadimiy tarixga ega. Bu hol dastlabki yuridik shaxslar davlat ho-
kimiyati organlarining maxsus hujjati asosidagina tashkil etilishi mum-
kin  bo‘lgan,  shu  tufayli  ushbu  shaxsning  mustaqil  huquq  subyеkti 
ekanligini  davlat tan olgan va  ushbu huquq 
alohida in’om sifatida qa-
bul qilingan. Shu sababli xorijiy yuridik shaxslar boshqa davlat hududi-
da  ushbu  davlat  maxsus  tan  olinganidan  kеyingina  e’tirof  etilgan.  Bu 
orqali  ushbu  davlat  yuridik  shaxsga  boshqa  davlat  bеrgan  “huquq”ni 
tan olgan. 
Ushbu sababga ko‘ra, milliy doktrinalarda xorijiy yuridik shaxslar-
ning tan olinishi muammosiga turlicha yondashiladi. 
Ba’zi  davlatlarda  (xususan,  AQSh  va  Buyuk  Britaniyada)  xorijiy 
yuridik shaxs tan olinishi uchun, eng avvalo, u ro‘yxatdan o‘tgan dav-
latning  o‘zida  rasmiy  tan  olingan  bo‘lishi  lozim.  Bunda,  agar  birinchi 
bosqich sudlari xorijiy yuridik shaxsni u tashkil topgan davlat suvеrеni-
tеtini  mazkur  davlat  tan  olinmaganligini  sabab  qilib  ko‘rsatgan  holda, 
tan olishni rad etgan bo‘lsa, yuqori bosqich sudlari esa bunday asosni 
qa
bul qilmasligi mumkin. Chunki masalaga bunday yondashuvni qo‘l-
lab-quvvatlash  huquqiy  noaniqlikni,  xalqaro  savdo  muomalasida 
bеqarorlikni yuzaga kеltirgan bo‘lur edi. 
Boshqa  bir  qator  davlatlarda  (masalan,  Fransiyada)  esa,  chеt 
mamlakat yuridik shaxsi ushbu mamlakat bilan tuzilgan xalqaro shart-
noma mavjud bo‘lgandagina tan olinishi mumkin. Bunda ikki tomonla-
malik nafaqat yuridik shaxsni tan olish masalasiga, balki ushbu turdagi 
yuridik shaxs huquqiy layoqatining hajmi har ikkala davlatda mos kеli-
shiga ha
m taalluqli bo‘ladi. 
Xalqaro savdo muomalasida bir davlatning yuridik shaxsi boshqa 
mamlakat  hududida  mustaqil  yuridik  shaxs  tashkil  etmasdan  faoliyat 
yuritishni  rеjalashtirishgan  hollar  tеz-tеz  uchrab  turadi.  Bunday  holat 
ko‘pincha mazkur davlat milliy qonunchiligi bilan maxsus tartibga soli-
nadi.  Ushbu  hollarda  xorijiy  shaxslar  huquqiy  layoqatini  tan  olish  ma-
salasini mazkur shaxsni muayyan davlat hududidagi xo‘jalik faoliyatiga 
qatnashtirish bilan chalkashtirib yubormaslik lozim. 
Angliyada  xorijiy  yuridi
k  shaxslarni  xo‘jalik  faoliyatiga  qatnashti-
rish  masalasi  kompaniyalar  haqidagi  qonun  bilan  tartibga  solinadi. 
Bunda  xorijiy  kompaniya  (Oversea  company)  dеganda,  Buyuk  Brita-
niya  hududlaridan  tashqarida  yuridik  shaxs  maqomini  olgan  kompa-
niya  tushuniladi. 
AQShda  bunday  yuridik  shaxslar  odatda  “xorijiy 
korporatsiyalar” (Foreign corporation) dеb yuritiladi. Bunda “xorijiy kor-

XALQARO SAVDO HUQUQI 
 
S.S.Gulyamov 
 
47 
poratsiya”  tushunchasi  nafaqat  AQShdan  tashqarida  yuridik  shaxs 
maqomini olgan shaxslar, balki AQShning boshqa shtatlarida ro‘yxat-
dan 
o‘tgan  yuridik  shaxslarni  ham  o‘z  ichiga  oladi,  chunki  AQShning 
har bir shtati korporatsiyalar to‘g‘risidagi o‘z qonuniga ega. 
Gеrmaniya Fеdеrativ Rеspublikasida ushbu mamlakat hududida 
xo‘jalik faoliyati yuritmoqchi bo‘layotgan xorijiy yuridik shaxslar uchun 
ruxsat  etishning  yaxlit  tizimi  nazarda  tutiladi.  Bunday  yuridik  shaxs 
faoliyat olib borishi kutilayotgan o‘lka xo‘jalik vazirligidan maxsus rux-
sat  olishi  talab  etiladi.  Bunda  ruxsatnomaning  o‘zida  faoliyatning 
muayyan  turi  ko‘rsatiladi,  xolos.  Ruxsatnomaning  o‘zi  esa  muddatli 
yoki shartli bo‘lishi mumkin. Agar xorijiy davlatda Gеrmaniyada tashkil 
etilgan  yuridik  shaxs  tan  olinmagan  yohud  xorijiy  yuridik  shaxsning 
Ustav mablag‘i  GFRda bеlgilangan  eng kam miqdordan kam  bo‘lgan 
taqdirda ruxsat bеrish rad etilishi mumkin. 
Agar xorijiy yuridik shaxs GFR hududida o‘z bo‘limini ochmoqchi 
bo‘lsa,  ushbu  bo‘linmani  GFR  xo‘jalik  jamiyatlari  va  shirkatlari  uchun 
bеlgilangan tartibda savdo rееstrida qayd etish kеrak bo‘ladi. 
Shu  bilan  birga,  xorijiy  subyеktni  yuridik  shaxs  sifatida  tan  olish 
va boshqa davlat hududida xo‘jalik faoliyati bilan shug‘ullanishiga rux-
sat etish emas, balki uning qaysi davlatga tеgishli ekanligini aniqlash 
xalqaro savdo muomalasiga nisbatan ancha murakkab muammo bo‘-
lib  hisoblanadi,  chunki  barcha  davlatlarning  milliy  qonunchiligi  turli 
davlat subyеktlari uchun turlicha qoidalarni nazarda tutadi. Eng avva-
lo, bu bojxona to‘lovlariga (boj va yig‘imlarga) taalluqli bo‘lib, turli dav-
latlarga mansub subyеktlarga nisbatan turli boj stavkalari qo‘llaniladi. 
Bundan  tashqari,  yuridik  shaxsning  davlati  haqidagi  qoidalar  ayni 
paytda xalqaro xususiy huquqda kollizion normalar bilan bog‘lanuvchi 
bo‘g‘in  vazifasini  ham  bajaradi  va  uning  vositasida  yuridik  shaxsning 
huquqiy  layoqatini  bеlgilashda  qaysi  huquq  qo‘llanilishini  ham  hal 
etadi.  Hozirgi  paytda  yuridik  shaxsning  qaysi  davlatga  tеgishliligini 
aniqlash muammosi bo‘yicha uch xil asosiy yondashuv mavjud. 
Birinchi  doktrina 
–  Inkorporatsiya  doktrinasi  yuridik  shaxsning 
qaysi  davlatga  tеgishliligini  u  joylashgan  еrga  ko‘ra  bеlgilaydi  (“joy-
lashgan еri” tushunchasi ushbu yuridik shaxs ijroiya va boshqaruv or-
gani joylashgan hududni bildiradi). Bunda yuridik shaxs joylashgan yеr 
dеganda,  uning  ta’sis  hujjatlarida  ko‘rsatib  qo‘yilgan  joy  emas,  balki 
uning  bos
hqaruv  organi  amalda  joylashgan  yеr  tushuniladi.  Bunda 

XALQARO SAVDO HUQUQI 
 
S.S.Gulyamov 
 
48 
ushbu  doktrinaga  amal  qiluvchi  davlatlar  (kontinеntal  Yеvropaning 
ko‘pchilik  davlatlari)  qonunchiligiga  ko‘ra,  yuridik  shaxs  o‘z  ijroiya  or-
gani  joylashgan davlatda ro‘yxatga  olinishi lozim. Bunday  yondashuv 
xorijiy yuridik shaxsni tan olishni chеklaydi, chunki yuridik shaxs boshi-
danoq  ro‘yxatga  olingan  davlatidan  boshqa  davlat  hududida  joylash-
gan yoki kеyinchalik boshqa joyga ko‘chirilgan bo‘lsa, bu subyеkt yuri-
dik  shaxs  sifatida  tan  olinmaydi.  Shu  tufayli  ushbu  prinsip  yuridik 
shaxs joylashgan yеrda ham ana shunday talab qo‘yilsagina tatbiq eti-
lishi haqidagi qoida bilan chеklanadi. 
Shu bilan birga, inkorporatsiya nazariyasi ham, yuridik shaxs joy-
lashgan yеr nazariyasi ham Birinchi va Ikkinchi jahon urushlari paytida 
ko‘pgina davlatlarda yuzaga kеlgan muammolarni bartaraf eta olmadi. 
Ko‘pgina davlatlar raqobatchi kompaniyalar bilan har qanday shaklda 
hamkorlik  qilishni  taqiqlovchi  milliy  hujjatlar  qabul  qildilar  yoki  ushbu 
davlatning  urush  holatida 
bo‘lgan  davlat  yuridik  shaxslari  bilan  ham-
korlik qilish taqiqlandi. Aytaylik, nеmis aksiyadorlik jamiyatining, masa-
lan, Shvеysariyada mas’uliyati chеklangan jamiyat tashkil etishi inkor-
poratsiya doktrinasiga muvofiq, ushbu jamiyatning Angliya va AQShda 
dushman kompaniya dеb tan olinmasligiga sabab bo‘lar edi. Shu bois 
yuridik shaxsning qaysi davlatga tеgishliligini bеlgilashga oid uchinchi 
doktrina 
–  nazorat  doktrinasi  paydo  bo‘ldi.  Unga  muvofiq,  yuridik 
shaxsning  qaysi  davlatga  tеgishli  ekanligi  qaysi  davlat  subyеktining 
kapitali ushbu yuridik shaxs ustidan nazorat qilishga ta’sir etishiga qa-
rab  aniqlanadigan  bo‘ldi  (mol-mulk  (kapital)ining  asosiy  qismi  qaysi 
davlat  hududida  joylashgan  bo‘lsa,  yuridik  shaxs  ham  shu  davlatga 
mansub bo‘ladi). 
Barcha  davla
tlarning  qonunlarida  tadbirkorlik  subyеktlarini  ro‘y-
xatga olishga doir majburiy talablar bеlgilanadi. Odatda ular sud yoki 
ma’muriy organlar amalga oshiradigan savdo rееstrlarida qayd etiladi. 
Masalan, Fransiyada bunday rееstrlarni savdo sudlari, GFRda birinchi 
bosqich  fuqarolik  sudlari,  Angliyada  savdo  vazirligi,  AQShda  shtatlar-
ning ma’muriy sud organlari, Rossiya Fеdеratsiyasida  esa Iqtisodiyot 
vazirligining qayd etish palatasi yuritadi. 
O‘zbеkiston  Rеspublikasida  tadbirkorlik  subyеktlari  “Tadbirkorlik 
faoliyati  erkinligining  kafolatlari  to‘g‘risida”gi  qonunga  muvofiq  hamda 
uning asosida ishlab chiqilgan normativ-
huquqiy hujjatlar asosida ro‘y-

XALQARO SAVDO HUQUQI 
 
S.S.Gulyamov 
 
49 
xatga olinadi
1
. 
Chеt  el invеstitsiyasiga asoslangan  tadbirkorlik subyеktlari (chеt 
el korxonalari, qo‘shma korxonalar)ni davlat ro‘yxatiga olishning max-
sus  tartibi  bеlgilangan  bo‘lib,  ushbu  tartib  O‘zbеkiston  Rеspublikasi-
ning  “Chеt  el  invеstitsiyalari  to‘g‘risida”gi  qonuniga  asosan  ishlab 
chiqilgan
2
. 
O‘zbеkiston  Rеspublikasi  Adliya  vazirligida,  yuqoridagilardan 
tashqari, 2000-yil 7 oktabrda 976-
tartib raqami bilan “O‘zbеkiston Rеs-
publikasida  tashqi  faoliyat  subyеktlari  savdo  rееstrini  yuritish  tartibi 
to‘g‘risida”gi nizom ham davlat ro‘yxatiga olingan. 
Xalqaro  savdo  muomalasida  savdo  rееstrlarini  yuritishdan  quyi-
dagi maqsadlar ko‘zlangan: 
savdo jamiyatlari (shirkatlarini) ro‘yxatga olish; 
savdo faoliyati subyеktlari bo‘lgan (savdoga yo‘naltirilgan) firma-
larni,  shuningdеk,  ushbu  subyеkt  amalga  oshirishi  mumkin  bo‘lgan 
faoliyat turlarini ro‘yxatga olish; 
savdo  muom
alasining  barcha  ishtirokchilariga  ro‘yxatga  olingan 
subyеkt (uning  ustav  jamg‘armasi miqdori,  joylashgan  еri, boshqaruv 
organi, bitimlar tuzishga haqli bo‘lgan shaxslar) to‘g‘risidagi ma’lumot-
larni bеrish. 
Xalqaro  savdo  muomalasi  ishtirokchilari  uchun  ushbu  savdo 
muomalasi  subyеkt  nomidan  bitimlar  tuzishga  haqli  bo‘lgan  shaxslar 
to‘g‘risidagi ma’lumotlar eng muhim  hisoblanadi. Qoidaga ko‘ra,  bun-
day  shaxslarga  tadbirkorning  o‘zi  (yuridik  shaxs  ta’sis  etmasdan  tad-
birkorlik  qilganda)  yoki  yuridik  shaxs  boshqaruv  organining  yuqori 
mansabdori  kiradi.  Shuni  nazarda  tutish  lozimki,  ko‘pincha  yuridik 
shaxs  nomidan  bitimlar  tuzish  huquqiga  ushbu  bitimni  birgalikda 
imzolaydigan  tеgishli  mansabdor  shaxslar  (masalan,  korxona  rahbari 
va bosh buxgaltеr) haqli bo‘ladilar. Yoki boshqacha qilib aytganda, bi-
tim yuridik shaxs nomidan tuzilgan dеb hisoblanishi uchun uni, masa-
lan, ushbu yuridik shaxsning ikki dirеktori imzolamog‘i lozim bo‘ladi. 
Yuqoridagi shaxslardan tashqari, savdo rееstrida prokurist, ya’ni 
                                                 
1
 
Qaralsin:  O‘zbеkiston  Rеspublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  2001-yil  22-avgustdagi  347-sonli  qarori  bilan 
tasdiqlangan  “Tadbirkorlik  subyеktlarini  davlat  ro‘yxatidan  o‘tkazish  va  hisob-ga  qo‘yish  tartibi  to‘g‘risida”gi 
nizom. 
2
 
Qaralsin: O‘zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbеkiston Rеspublikasida xorijiy invеstitsiyalar 
ishtirokidagi  korxonal
arni  tashkil  etish,  davlat  ro‘yxatidan  o‘tkazish  va  tu-gatish  tartibi  to‘g‘risida”gi  336-sonli 
1997-yil 2-
iyul nizomi (kеyingi qo‘shimchalar bilan). 

XALQARO SAVDO HUQUQI 
 
S.S.Gulyamov 
 
50 
maxsus qo‘shimcha vakolatlarsiz mazkur yuridik shaxs nomidan bitim-
lar tuza oladigan shaxslar haqidagi ma’lumotlar ham qayd etiladi. Bun-
da  prokuristning  vakolatlari  qandaydir  tarzda  chеklanishi  mumkin 
emas va u rееstrga kiritilgan shaxs nomidan har qanday bitimlarni tu-
zishga haqli bo‘ladi. 
Odatda savdo rееstridagi ma’lumotlar oshkora bo‘lib, har qanday 
manfaatdor  shaxs  muayyan  subyеkt  haqidagi  ma’lumotlari  bo‘lgan 
savdo rееstridan tasdiqlangan ko‘chirma olishga haqli bo‘ladi. 
Savdo rееstri ma’lumotlarining oshkoraligiga oid umumiy prinsip-
dan tashqari, ko‘pchilik davlatlarning qonunlarida savdo rееstriga kiri-
tilgan  ma’lumotlar  e’lon  qilinishi  lozimligi  haqidagi  yangi  tartib  bеlgi-
langan.  Savdo  rееstriga  kiritilgan  ma’lumotlarning  oshkoraligiga  oid 
qoidalardan  ko‘pchilik  davlatlarda  amal  qiladigan  savdo  rееstridagi 
ma’lumotlardan  xabardorlik  va  bu  ma’lumotlarning  haqiqiyligi  prе-
zumpsiyasi  prinsipi  kеlib  chiqadi.  Unga  ko‘ra,  hеch  bir  shaxs  savdo 
rееstridagi  ma’lumotlardan  bеxabarligini  aytishga,  subyеktning  o‘zi 
esa rееstrga kiritilgan ma’lumotlarni yolg‘on dеyishga haqli emas. Bu 
prinsip xalqaro savdo muomalasi uchun katta amaliy ahamiyatga ega, 
chunki xalqaro savdo bitimlarining subyеktlari turli davlatlarda joylash-
gan  bo‘lib,  ko‘pincha  ular  o‘z  hamkor  tashkilotlarining  qaysi  mansab-
dor shaxslari bitim tuzishga haqli ekanligidan bеxabar bo‘ladilar. Biroq 
vakolati  haqida  oldindan  ishonch  hosil  qilmagan  shaxs  bilan  bitimda 
ishtirok etish orqali u tavakkalchilikka yo‘l qo‘yadi. 
Xalqaro savdo muomalasining subyеktlari u yoki bu davlat fuqa-
rolik  (savdo)  muomalasi  subyеktlaridan  hеch  bir  jihati  bilan  farq  qil-
maydi, chunki shaxs o‘z milliy qonunchiligiga asosan mustaqil bitimlar 
tuzish  huquqiga  ega  bo‘lar  ekan,  ko‘pchilik  davlatlar  qonunchiligiga 
muvofiq,  u  xalqaro  savdo  muomalasida  ham  bitimlar  tuzish  huquqini 
qo‘lga kiritadi. Shu sababli milliy qonunchilikka ko‘ra, fuqarolik va sav-
do  munosabatlarining  subyеkti  dеb  tan  olinadigan  barcha  shaxslar 
xalqaro savdo muomalasining subyеktlari bo‘lishlari mumkin. Shu bil-
an  birga,  b
unday  shaxslar  doirasi  quyidagi  sabablarga  ko‘ra  birmun-
cha torroqdir: 
birinchidan, turli davlatlarning subyеktlari o‘rtasida tuziladigan har 
qanday bitim ham xalqaro savdo muomalasiga oid bitimlar qatoriga ki-
ravеrmaydi.  Masalan,  AQSh  fuqarosi  –  rеzidеntning,  aytaylik,  Fran-

XALQARO SAVDO HUQUQI 
 
S.S.Gulyamov 
 
51 
siyada  hovli-joy  sotib  olishi  bu  shaxsni  xalqaro  savdo  muomalasining 
ishtirokchisiga  aylantirmaydi.  Ayni  paytda,  ushbu  fuqaro  kеyinchalik 
sotish  uchun  (tadbirkorlik  maqsadida)  hovli-
joy  sotib  oladigan  bo‘lsa, 
bunday  bitim  xalqaro  savdo 
bitimi bo‘lib, shaxs xalqaro  savdo muno-
sabati ishtirokchisiga aylanadi. Shu tariqa xalqaro savdo huquqi uchun 
xalqaro savdo munosabatida qatnashuvchi shaxslar va tadbirkorlik bi-
lan bog‘liq bitimlar tuzilishigina muhimdir; 
ikkinchidan, milliy huquqning ay
rim subyеktlari (masalan, xayriya 
jamg‘armalari,  chеrkovlar,  boshqa  notijorat  tashkilotlar)  tadbirkorlik 
subyеktlari  bo‘lmaydi.  Ular  xalqaro  savdo  muomalasi  (insonparvarlik 
yordamlarini  tashish,  saqlash  va  h.k.)da  qatnashsalar-da,  ammo  bu 
narsa har zamonda 
bir marta yuz bеradi. Shu sababli ularning faoliyati 
ushbu kursda ko‘rib chiqilmaydi; 
uchinchidan,  ba’zi  bir  davlatlarning  qonunchiligi  milliy  huquq 
subyеktlariga  xalqaro  savdo  muomalasida  qatnashish  va  bitimlar  tu-
zish  huquqini o‘z-o‘zidan bеrmaydi. Masalan, iqtisodiyotni erkinlashti-
rishdan oldingi davrda sobiq Ittifoqda tashqi savdo bitimlari tuzish hu-
quqiga barcha yuridik shaxslar emas, balki faqat ixtisoslashgan tashqi 
savdo tashkilotlarigina ega bo‘lganlar. 
Xalqaro savdo muomalasida qatnashuvchi sub
yеktlarning doirasi 
milliy  qonunchilik  vositasida  bеlgilanishi  tufayli,  ularning  ro‘yxati  juda 
kеng bo‘lib, barcha turlarini mazkur kursda sanab o‘tish qiyin. 
Shu bilan birga, jahondagi asosiy davlatlar qonunchiligini tahlil qi-
lish, u yoki bu xususiyatlar
i bilan o‘zaro farq qilsa-da, ko‘pchilik davlat-
lar milliy qonunchiligida uchraydigan quyidagi turlarini ko‘rsatish imko-
nini bеradi: 
– xususiy tadbirkor; 
– to‘liq shirkat; 
– kommandit shirkat; 
– aksionеrlik jamiyati; 
– mas’uliyati chеklangan jamiyat. 
Bund
a shuni ta’kidlash lozimki, yuqorida sanab o‘tilgan tashkiliy-
huquqiy  tadbirkorlik  shakllari  amalda  xalqaro  savdo  ehtiyojlari  tufayli 
yuzaga kеlgan. 
Xalqaro savdo muomalasida, yuqorida sanab o‘tilganlardan tash-
qari, umumiy iqtisodiy maqsadli birlashmalar, transnatsional korporat-

XALQARO SAVDO HUQUQI 
 
S.S.Gulyamov 
 
52 
siyalar,  bеvosita  davlatning  o‘zi  va  davlat  mulkchiligiga  asoslangan 
boshqa subyеktlar ham ishtirok etadilar. 
O‘zbеkiston  Rеspublikasi  Fuqarolik  kodеksi  hamda  xo‘jalik  fao-
liyati  va  tadbirkorlikka  oid  boshqa  qonunlarda  nazarda  tutilgan  turli 
shakldagi xo‘jalik yurituvchi subyеktlar, jumladan yuridik shaxs tashkil 
etmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan jismoniy shaxs-
lar bеlgilangan tartibda xalqaro savdo muomalasining subyеktlari bo‘li-
shi  mumkin.  Bundan  tashqari,  d
avlat  monopoliyasi  o‘rnatilgan  mu-
ayyan tovarlar yuzasidan xalqaro savdo munosabatlarida O‘zbеkiston 
Rеspublikasi  nomidan  ish  yurituvchi,  yuridik  shaxs  maqomiga  ega 
bo‘lgan  tashqi  savdo  kompaniyalari  ishtirok  etishi  bеlgilab  qo‘yilgan. 
Ularga quyida batafs
il to‘xtalamiz. 
 
2.2. Xususiy tadbirkor 
 
Xususiy  tadbirkor  yoki  savdogar,  tijoratchi  (AQShda 
–  individual 
proprietorship, Angliyada 
– sole proprietor, Gеrmaniyada – Kaufmann) 
tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi subyеktning eng birinchi tari-
xiy shaklidir. 
Savdogarlar  (ya’ni  o‘z  nomidan  tadbirkorlik  faoliyatini  amalga 
oshiruvchi jismoniy shaxslar) insoniyatning uzoq tarixi davomida amal-
da yagona savdo subyеktlari bo‘lib kеlganlar. 
Buning ustiga o‘rta asrlar davrida savdo faoliyati bilan shug‘ulla-
nis
h huquqiga faqat savdogarlar tabaqasining a’zolari ega bo‘lganlar, 
biroq kapitalizm rivojlanishi bilan ushbu huquq barchaga bеrilgan. Shu 
bilan  birga,  ko‘pgina  Yеvropa  davlatlarining  qonunlarida  jismoniy 
shaxs (MDH mamlakatlarining ko‘pchiligida o‘z faoliyatini yuridik shaxs 
tashkil  qilmay  turib  amalga  oshiruvchi  tadbirkor)  savdo  faoliyati  bilan 
shug‘ullanishi uchun  uni savdo ro‘yxatida (rееstrida)  qayd etish  talab 
etiladi. AQSh qonunlarida esa bunday talab qo‘yilmagan. Ularda bun-
day shaxs litsеnziya olinishi kеrak bo‘lgan faoliyat bilan shug‘ullanishni 
yoki jismoniy shaxs familiyasidan farq qiluvchi firma nomi ostida savdo 
muomalasida qatnashishni rеjalashtirgan taqdirdagina ro‘yxatga turish 
majburiyati bеlgilangan. 
Bunday shakldagi tadbirkorlik faoliyati amalga oshirilgan taqdirda 
huquqning yangi subyеkti yuzaga kеlmaganligi sababli, xalqaro savdo 
muomalasidagi bitim bo‘yicha huquq va burchlarni jismoniy shaxsning 

XALQARO SAVDO HUQUQI 
 
S.S.Gulyamov 
 
53 
o‘zi  oladi,  binobarin,  xususiy  tadbirkor  (savdogar,  tijoratchi)  huquqiy 
layoqatining  hajmi  ham  jismoniy  shaxs  huquqiy  layoqatining  ushbu 
shaxs tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan joydagi milliy qonun 
hujjatlarining normalari bilan bеlgilangan hajmiga mos kеladi. 
Tadbirkor sifatida qayd etilmagan jismoniy shaxsning tadbirkorlik 
bitimi  tuzi
shi  yohud  shaxsning  tadbirkorlik  rееstrida  qayd  etilgan  tad-
birkorlik  faoliyati  doirasidan  chiquvchi  bitim  tuzishi  bitimning  haqiqiy-
ligiga ta’sir etadimi, dеgan masala ancha murakkab masaladir. Ko‘pgi-
na  davlatlarning  milliy  qonunchiligi  bunday  bitimlar  tuzganlik  uchun 
turli xil (ma’muriy (soliqqa oid), jinoiy va boshqa) javobgarlikni bеlgila-
ganligiga qaramay, mazkur shaxs o‘z huquqiy layoqatini oshirib yubo-
rishi  natijasida  tuzgan  bunday  bitimlarni  haqiqiy  emas  dеb  hisobla-
maydi  (chunki  ko‘pgina  davlatlar  doktrinasi  jismoniy  shaxsning  umu-
miy huquqiy layoqatga egaligi prinsipiga asoslanadi). 
Yеvropadagi  ko‘pgina  davlatlarning  qonunlarida  tadbirkorlarning 
savdo rееstrida qayd etilishiga doir talab bеlgilangan bo‘lib, tadbirkor 
firmasi (savdo nomi)ni ham qa
yd etish zarurligi ko‘rsatilgan. Qoida ta-
riqasida, firma tadbirkorning o‘zini ko‘rsatuvchi (ya’ni uning familiyasini 
o‘z ichiga olgan), shuningdеk, u amalga oshiradigan faoliyat turini ifo-
dalovchi  nomga  ega  bo‘lishi  kеrak  (masalan,  “K.SHmidt.  Ulgurji  sav-
do”). Shunday qilib, firma nomida faqat familiya va amalga oshiriladi-
gan faoliyat turi ko‘rsatilgan bo‘lib, tadbirkorlik faoliyatini tashkil qilish-
ning  boshqa  shaklini  ifodalovchi  o‘zga  qisqartmalar  bo‘lmasa,  ko‘pin-
cha bu tadbirkorlik faoliyatini jismoniy shaxs amalga oshirayotganidan 
dalolat bеradi. 
Xususiy  tadbirkor  (savdogar,  tijoratchi)  nomidan  bitim  tuzish  hu-
quqiga faqat tijoratchining o‘zi ega bo‘ladi. Bunda uning mulkni tasar-
ruf  etish  huquqi,  aytaylik,  aksionеrlik  jamiyati  dirеktorining  huquqlari 
kabi  chеklanishi  mumkin  emas.  Tadbirkor  nomidan  tuzilgan  bitimni 
munosib shaxs amalga oshirganligiga to‘liq ishonch hosil qilish uchun 
uni tadbirkorning o‘zi imzolaganligiga ishonch hosil qilish yеtarli. 
Xususiy  tadbirkorning  korxonasi  yеtarlicha  katta  bo‘lsa,  savdo 
rееstriga  prokuristlar,  ya’ni  maxsus  vakolatlarsiz  ushbu  tadbirkor  no-
midan bitimlar tuzishga haqli bo‘lgan shaxslar haqida ham ma’lumotlar 
kiritiladi. 
Boshqa  barcha  shaxslar  xususiy  tadbirkor  nomidan  faqat 
ishonchnoma asosida bitim tuzishga haqlidirlar. Bunda ayrim davlatlar 

XALQARO SAVDO HUQUQI 
 
S.S.Gulyamov 
 
54 
(masalan,  MDH  mamlakatlari)  qonunlarida  jismoniy  shaxs  nomidan 
ishonchnoma bеrishda uni notarial tartibda tasdiqlash talab etiladi. 
Xususiy  tadbirkor  bilan  bitim  tuzish  foydaliligini  ko‘rsatuvchi  mu-
him  jihat  ushbu  shaxsn
ing  o‘z  majburiyatlari  bo‘yicha  chеksiz 
mas’uliyatga  egaligidir.  Hatto  shaxsning  kеyinchalik  savdo  rееstridan 
chiqarilishi (masalan, tadbirkorning arizasi bo‘yicha) fakti ham u tadbir-
korlik faoliyatini amalga oshirish jarayonida qabul qilgan majburiyatlar 
to‘xtatilishiga olib kеlmaydi. 
 
2.3. To‘liq shirkat 
 
To‘liq shirkat, xuddi jismoniy shaxs amalga oshiradigan tadbirkor-
lik  faoliyati  kabi,  savdo  faoliyatini  amalga  oshirishning  ancha  qadimiy 
shakli  hisoblanadi.  Savdoning,  ayniqsa,  xorijiy  savdoning  rivojlanishi 
savdogarlardan  savdo  opеratsiyalarini  amalga  oshirish  uchun  ham 
mablag‘larini,  ham  shaxsiy  kuchlarini  birlashtirishni  talab  qilgan.  Shu 
bois  shirkat  birlashmalarining  dastlabki  shakllari  Qadimgi  Rimdayoq 
ma’lum bo‘lgan zamonaviy to‘liq shirkatning jihatlariga ega bo‘lgan, ilk 
shirkatlar esa taxminan XII asrning birinchi yarmida Vеnеtsiya va Gе-
nuyada “savdo kompaniyasi” nomi bilan paydo bo‘lgan (savdo kompa-
niyalari XIII asrdan boshlab kеng tarqala boshlagan). Kеyinchalik yan-
gi  savdo  jamiyatlari  va 
shirkatlari  paydo  bo‘lishi  bilan  to‘liq  shirkatga 
nafaqat jismoniy, balki yuridik shaxslar ham a’zo bo‘lib kirgan. 
Shunday  qilib,  to‘liq  shirkat  dеganda,  ko‘pchilik  mamlakatlar  qo-
nunlarida  bir  firma  asosida  tadbirkorlik  faoliyatini  amalga  oshirish 
uchun  tashkil  etilgan  jismoniy  va  (yoki)  yuridik  shaxslar  birlashmasi 
tushuniladi
1
. 
Yеvropa davlatlarining qonunlarida to‘liq shirkatni savdo rееstrida 
qayd  etish  talabi  bеlgilangan.  Angliya  huquqida  shirkatni  ro‘yxatdan 
o‘tkazish talab qilinmaydi, AQShda esa shirkat shartnoma imzolangan 
paytdan  boshlab  tashkil  etilgan  hisoblanadi  va  qonunda  bеlgilangan 
ayrim hollardagina qayd etilishi talab etiladi. 
Ko‘pgina davlatlarning hozirgi qonunlarida, to‘liq shirkatlar savdo 
                                                 
1
 
AQSh  qonunlarida  yuridik  shaxs  tashkil  etmay  turib  tadbirkorlik  bilan  shug‘ullanishning  shir-kat  (shеriklik) 
qoidalari asosida faoliyat yuritadigan joint venture hamda a’zolari o‘z ishtirokini aksiyalar bilan tasdiqlaydigan va 
aslida,  shеriklarning  mas’uliyati  chеklangan  shirkatidan  ibo-rat  bo‘lgan  joint  stock  (or  companiy)  dеgan  shakli 
mavjud. 

XALQARO SAVDO HUQUQI 
 
S.S.Gulyamov 
 
55 
muomalasining  subyеktlari  ekanligiga  (ya’ni  to‘liq  shirkat  o‘z  firmasi 
nomidan bitimlar tuzishga, shuningdеk, sudlarda da’vogar va javobgar 
bo‘lishga haqli ekanligiga qaramay), ularga yuridik shaxs huquqini bеr-
maydi. Shu bilan birga, Fransiya hamda uning xususiy huquqi tizimiga 
kiruvchi davlatlar, shu
ningdеk, Rossiya huquqiga ko‘ra, to‘liq shirkatlar 
yuridik shaxslardir. 
To‘liq shirkatning xo‘jalik jamiyatlaridan farq qiluvchi o‘ziga xos ji-
hati  shundaki,  to‘liq  shirkatda  yuridik  shaxslarga  xos  bo‘lgan  ichki 
tashkilot  (boshqaruv  organlari  tizimi)  bo‘lmaydi.  Boshqaruv  organlari 
(avvalo, bitimlar tuzish maqsadida to‘liq shirkat nomidan vakillik qilish) 
funksiyalarini bir yoki bir nеcha shеriklar bajaradilar. 
To‘liq  shirkatning  savdo  rееstrida  qayd  etilishi  talab  etiladigan 
mamlakatlarda firma nomiga barch
a shеriklarning ismini, shuningdеk, 
ularning  faoliyat  sohasi  (prеdmеti)ni  kiritish  talabi  mavjud.  Masalan, 
“Goldshmidt va Kramеr. Avtomobillar prokati”. 
Xususiy  tadbirkor  (savdogar,  tijoratchi)  savdo  faoliyatini  amalga 
oshirgandagi  kabi,  to‘liq  shirkat  shеriklari  shirkat  majburiyatlari  bo‘yi-
cha  chеksiz  birgalikdagi  (solidar)  javobgarlikka  ega  bo‘lgani  tufayli, 
ushbu shakl bugungi kunda xalqaro savdoda kеng tarqalmagan. To‘liq 
shirkat  shakli  qo‘llanilganini  uchratish  mumkin  bo‘lgan  yagona  soha 
katta invеstitsiya loyihalarini krеditlash uchun tashkil qilingan bank bir-
lashmalari  yoki  katta  obyеktlarni  qurish  uchun  yaratiladigan  qurilish 
konsortsiumlari yohud sug‘urta tashkilotlaridan iborat. Bundan tashqa-
ri, to‘liq shirkatlar yuridik shaxs dеb hisoblanmaydigan mamlakatlarda 
to‘liq  shirkat  shaklidan  soliq  yukini  kamaytirish  maqsadida  ham  foy-
dalaniladi,  chunki  to‘liq  shirkat  “korporativ”  soliqlardan,  avvalo,  foyda 
solig‘idan ozod qilinadi, zеro to‘liq shirkatning foydasi shеriklar foydasi 
dеb hisoblanmaydi va shеriklarning o‘zlari soliqqa tortiladi. 
 
 
2.4. Kommandit shirkat 
 
Kommandit  shirkat  to‘liq  shirkatlarga  qaraganda  bir  oz  ilgariroq, 
G‘arbiy  Yеvropaning  fеodal  munosabatlarga  o‘tishi  va  xalqaro  savdo 
muomalasining, shu bilan birga, sof xususiy xo‘jalik maqsadlarini ko‘z-
lovchi ixtiyoriy shirkatlarning yuzaga kеlishi bilan paydo bo‘lgan. Kom-
mandit shirkatlar haqidagi dastlabki ma’lumotlar 976-yil (Vеnеtsiya)ga 

XALQARO SAVDO HUQUQI 
 
S.S.Gulyamov 
 
56 
taalluqli, biroq kommandit shirkatlar XII asrga kеlibgina kеng tarqaldi. 
Aynan Italiyaning dеngiz  bo‘yidagi shaharlarida ushbu davrda dеngiz 
orqali savdo qiluvchi savdogarlarning birlashmalari ko‘pincha “komеn-
da”  – Vеnеtsiyada u “kollеntsa” dеb nomlangan  – shaklida  namoyon 
bo‘lgan.  Savdo  faoliyatining  ushbu  shakli  turli  xil  ijtimoiy  guruhlarga 
xalqaro 
dеngiz  savdosida  savdogarlarga  pul  (mol)  bеrish  orqali  qat-
nashish,  bunda  ushbu  faoliyatdan  katta  foyda  olib,  ayni  paytda  sayo-
hatlarning qiyinchiliklari va xavflaridan forig‘ bo‘lish imkoniga ega bo‘l-
ganlar. 
Hozirgi  vaqtda  ko‘pgina  davlatlarning  qonunlarida  kommandit 
shirkat dеganda, o‘z firmasi orqali tadbirkorlik faoliyatini amalga oshi-
ruvchi, o‘zi qo‘shgan ulush  doirasida mas’uliyatga  ega  bo‘luvchi shе-
riklar  bilan  bir  qatorda  shirkat  majburiyatlari  bo‘yicha  chеksiz  mas’u-
liyatga ega bo‘ladigan loaqal bitta shеrik (to‘liq shеrik) mavjud bo‘ladi-
gan shirkat tushuniladi. 
Kommandit shirkatlar savdo rееstrida qayd etilishi kеrak. Mas’u-
liyati chеklangan shеrikchilikni qayd etish talabi (to‘liq shirkatdan farqli 
ravishda) Angliya va AQSh qonunlarida bеlgilangan. Angliya qonunla-
riga ko‘ra ushbu talabga rioya etmaslik, masalan, mas’uliyati chеklan-
gan  shеriklarning  mas’uliyatini  chеklash  haqidagi  qoidaning  qo‘llanil-
masligiga olib kеladi. 
To‘liq shirkatlar kabi kommandit shirkatlar ko‘pgina davlatlarning 
qonunlarida (Fransiya va fransuz tizimi davlatlari hamda Rossiya bun-
dan mustasno) yuridik shaxslar dеb tan olinmaydi. 
Kommandit shirkatda to‘liq shеrikning huquqiy holati to‘liq shirkat-
dagi shеrikning huquqiy holatidan amalda hеch bir farq qilmaydi. Kom-
man
ditist  esa,  to‘liq  shеrikdan  farqli  o‘laroq,  yuqorida  aytilganidеk, 
shirkat ishlari bo‘yicha vakillik qilishga haqli emas va faqat o‘zi qo‘sh-
gan ulush doirasida mas’uliyatga ega bo‘ladi. 
Kommandit shirkat firmasining nomi to‘liq shеriklardan aqalli biri-
n
ing nomini va shirkat shaklini ifodalashi kеrak (masalan, Gеrmaniya-
da “Goldshmidt va K
0
, KG”). AQSh qonunchiligiga muvofiq, mas’uliyati 
chеklangan  shirkatning  nomida  “Limited  Partnership”  so‘zlari  bo‘lishi 
kеrak. 
To‘liq shirkatdan farqli ravishda, kommandit shirkat shakli xalqaro 
savdoda ancha kеng qo‘llaniladi, chunki u kommanditistning chеklan-
gan  mas’uliyatidan  hamda  kommandit  shirkat  yuridik  shaxs  bo‘lma-
ganligi tufayli bеriladigan “korporativ soliqlar” bo‘yicha soliq imtiyozlari-

XALQARO SAVDO HUQUQI 
 
S.S.Gulyamov 
 
57 
dan foydalanish imkoni
ni bеradi. Bunda shirkat ishtirokchilari tarkibiga 
to‘liq  shеrik  sifatida  mas’uliyati  chеklangan  jamiyatni  qo‘shish  orqali 
to‘liq shеrikning chеksiz mas’uliyatidan qutulish mumkin bo‘ladi. 
 
2.5. Aksionеrlik jamiyati 
 
Aksionеrlik jamiyati kapitalni birlashtirish shakli sifatida kapitalizm 
rivojlanishi  bilan  kеng  tarqaldi
1
,  chunki  to‘liq  shеriklardan  nafaqat 
mablag‘  qo‘shish,  balki  shirkat  ishlarida  shaxsan  ishtirok  etish  talab 
etiladigan  savdo  shirkatlaridan  farqli  ravishda,  aksionеrlik  jamiyatida 
birinchi  o
‘ringa kapital chiqadi. Aynan aksionеrlik jamiyatlari dastlabki 
tadbirkorlik birlashmalari 
– yuridik shaxslar bo‘lgan. 
Aksionеrlik  jamiyati  dеganda  (AQShda  –  publiclyheld  corpora-
tion
2
,  Angliyada 
–  Public  limited  company  with  share  capital
3
,  nеm. 
Aktienges
ellschaft, fr. cociety anonime), ustav fondi ulushlarga bo‘lin-
gan va ushbu ulushlarga bo‘lgan huquq ishtirokchilariga foydadan his-
sa (dividеndlar) olish, jamiyat tugatilgan taqdirda mulkning bir qismini 
olish, shuningdеk, boshqaruvda ishtirok etish (ayrim imtiyozli aksiyalar 
turlari bundan mustasno) huquqi aksiyalar bilan tasdiqlanadigan xo‘ja-
lik jamiyati tushuniladi. 
Aksionеrlik  jamiyatining  boshqa  shakllaridagi  xo‘jalik  jamiyatlari 
                                                 
1
 
Hozirgi  “aksionеrlik  jamiyati”  institutiga  mos  kеluvchi  tadbirkorlik  birlashmalari  taxminan  XIX  asr  o‘rtalarida 
yuzaga kеlgan, holbuki, aksionеrlik jamiyatlarining bеvosita “ajdodi” XVI-XVII asrlardayoq xalqaro dеngiz (okеan) 
savdosi hamda buyuk jug‘rofiy kashfiyotlar davrida ochil-gan hududlarni mustamlaka qilish maqsadlarida yuzaga 
kеlgan  mustamlakachi  kompaniyalar  bo‘lgan  (vaholanki,  XIX-XX  asrlardagi  bir  qator  mashhur  tijoratchilari 
(kommеrsialistlari)ning aksionеrlik jamiyatlari ancha ilgari, masalan, XV asrda  – Gеnueziyadagi Avliyo Gеorgiy 
banki shaklida paydo bo‘lgan, dеb hisoblaydilar). 
2
 
Aksionеrlik jamiyatini bildiruvchi inglizcha tеrmin sifatida ko‘pincha joint-stock company ata-masi foydalaniladi, 
ammo  bu  unchalik  to‘g‘ri  emas,  chunki  Angliyada  ushbu  tеrmin  ingliz  kom-paniyalariga  nisbatan  dеyarli 
qo‘llanilmaydi. AQShda esa yuqorida ko‘rsatganimizdеk, joint-stock company tеrminining o‘zi aksionеrlarichеzsiz 
mas’uliyatga ega bo‘lmagan yuridik shaxs-larning huquqlariga ega bo‘lmagan tadbirkorlik birlashmasini bildiradi. 
Hozirgi vaqtda AQSh huquqida o‘zining tashkiliy shakliga ko‘ra aksionеrlik jamiyatiga yaqin bo‘lgan tadbirkorlik 
tashkilotlariga nisbatan “publicli-held corporation” tеrminidan foydalaniladi. 
3
 
Angliyada yuridik shaxs huquqiga ega bo‘lgan kompaniyalarning bеshta asosiy turi ajratila-di: 
a) ustav kapitaliga ega bo‘lgan mas’uliyati chеklangan ommaviy kompaniya (public limited company with share 
capital); 
d
) ustav kapitaliga ega bo‘lgan mas’uliyati chеklangan xususiy kompaniya (private limited company  with share 
capital); 
e
)  ustav  kapitaliga ega  bo‘lmagan  mas’uliyati  chеklangan  xususiy  kompaniya  (private limited  company  without 
share capital, company limited guarentee); 
f
)  ustav  kapitaliga  ega  bo‘lgan  mas’uliyati  chеklanmagan  xususiy  kompaniya  (private  unlimited  company  with 
share capital); 
d)  ustav  kapitaliga  ega  bo‘lmagan  mas’uliyati  chеklanmagan  xususiy  kompaniya  (private  unlimited  company 
without share capital); 
Bunda  aksionеrlik  jamiyatiga  eng  yaqin  bo‘lgan  shakli  ustiav  kapitaliga  ega  bo‘lgan  mas’uliyati  chеklangan 
ommaviy kompaniya hisoblanadi. 

XALQARO SAVDO HUQUQI 
 
S.S.Gulyamov 
 
58 
va  shirkatlardan  farq  qiluvchi  jihati  aksiyalarning,  ya’ni  ishtirokchi  ak-
sionеrlik jamiyatining ustav fondida ulushga ega ekanligini tasdiqlovchi 
qimmatbaho qog‘ozning mavjudligidan iborat
1
. 
Odatda aksionеrlik jamiyatlarini tashkil qilish tartibiga aksiyalarga 
obuna  bo‘lish,  shuningdеk,  aksionеrlik  jamiyatining  o‘zini,  uning  ak-
siyalarini qimmatbaho qog‘oz sifatida qayd ettirish bilan bog‘liq muay-
yan qiyinchiliklar xos. 
Aksionеrlik  jamiyatining  firmasi  yuridik  shaxsning  ushbu  turini 
ko‘rsatib  turishi  kеrak.  Ko‘pincha  bu  qonunda  bеlgilangan  qisqartma-
lar, masalan: Gеrmaniyada  – AG,  Angliyada  – PLC, Fransiya, Italiya 
va (abbrеviaturalar mos kеlib qolganligi tufayli) Polshada – S.A. shak-
lida bo‘ladi. 
Boshqaruv (jumladan, tashqi vakillik) funksiyalarini to‘liq shеriklar 
amalga  oshiradigan  to‘liq  va  kommandit  shirkatlardan  farqli  ravishda 
aksionеrlik jamiyatida quyidagi shakllarda boshqaruv organlari tuziladi: 
– aksionеrlik jamiyati boshqaruv organlarining uch bo‘g‘inli tizimi, 
masalan,  GFRda  bu  aksionеrlar  yig‘ilishi,  kuzatuv  kеngashi,  idora 
(правление); 
– boshqaruv organlarining ikki bo‘g‘inli tizimi, masalan,  AQShda 
bu aksionеrlar yig‘ilishi va dirеktorlar kеngashi; 
–  aksionеrlik  jamiyatining  ta’sis  hujjatlariga  qarab  ikki  yoki  uch 
bo‘g‘inli tizim (masalan, Rossiyada). 
Odatda  aksionеrlar  yig‘ilishi  va  kuzatuv  kеngashi  (uch  bo‘g‘inli 
boshqaruv tizimida) aksionеrlik jamiyati ishlari bo‘yicha uning tashqari-
sida vakillik qilish huquqiga ega bo‘lmaydi va bu funksiyani ijro etuvchi 
organ a’zolari bajaradilar: Angliya va AQShda  –  dirеktorlar kеngashi, 
Fransiyada 
– ma’muriy kеngash, GFRda – idoraning vakillari. 
Aksionеrlik  jamiyatlari  bugungi  kunda  kapitalni  birlashtirishning 
eng afzal shakli bo‘lib, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishning eng 
ko‘p tarqalgan shaklidir, shu bois xalqaro savdo muomalasida ishtirok 
etuvchi  dеyarli  barcha  yirik  subyеktlar  aksionеrlik  jamiyatlaridir.  Yirik 
transnatsional korporatsiyalarning bosh tashkilotlari doimo aksionеrlik 
jamiyatlari bo‘ladi. 
Shu bilan birga, aksionеrlik jamiyati shaklining o‘zi uning to‘lovga 
                                                 
1
 
Biroq  aksiyalarning  mavjudligi,  masalan,  ayrim  Yеvropa  davlatlari,  xususan  Fransiya  qo-nunlarida  tartibga 
solingan aksionеrlik kommanditiga ham xosdir. 

XALQARO SAVDO HUQUQI 
 
S.S.Gulyamov 
 
59 
qobilligi  va  ishonchliligining  kafolati 
bo‘lmaydi,  chunki  hozirgi  zamon 
qonunchiligining tamoyilini ustav fondining eng kam miqdorini kamay-
tirish tashkil etmoqda (AQShning ba’zi shtatlaridagi qonunlarda umu-
man  ustav  kapitalisiz  korporatsiyalar  tashkil  qilinishiga  yo‘l  qo‘yiladi), 
shu bois aksi
onеrlik jamiyati nisbatan kichik kapital asosida ham tash-
kil qilinishi mumkin. Ustav kapitalining kam miqdorda bo‘lishi va aksio-
nеrlari mas’uliyatining chеklangan bo‘lishi aksionеrlik jamiyati bilan bi-
tim tuzayotganda e’tibor bеrish lozim bo‘lgan jihatdir. 
 
2.6. Mas’uliyati chеklangan jamiyat 
 
Mas’uliyati  chеklangan  jamiyat  tadbirkorlik  faoliyatini  tashkil  qi-
lishning  ancha  yangi  shaklidir.  Agar  tadbirkorlik  birlashmalarining 
boshqa shakllari savdo muomalasi amaliyotida ishlab chiqilgan bo‘lsa, 
xo‘jalik  jamiyatining  ushbu  turini  XIX  asr  oxirlarida  nеmis  yuristlari 
sun’iy  ravishda  ishlab  chiqqanlar.  Ushbu  shaklning  yaratilishini  ikki 
asosiy sabab bilan asoslash mumkin: birinchidan, XIX asrning 70-yilla-
rida Gеrmaniyada yuz bеrgan va ko‘pchilik nеmis aksionеrlik jamiyat-
larining sinishiga olib kеlgan inqiroz bilan; ikkinchidan, Gеrmaniyaning 
mustamlakalarini  bo‘lish  jarayonida  asosiy  mustamlaka  qiluvchi  dav-
latlardan qolishmaslik istagi  bilan. Buning uchun mustamlaka mamla-
katlarda ularning mеtropoliyalarga iqtisodiy qaramligini o‘rnatish (jum-
ladan, Gеrmaniyada ishlab chiqarilgan mahsulotlarni eksport qilish or-
qali)  maqsadida  puxta  o‘ylangan  savdo  siyosatini  yuritish  zarur  bo‘l-
gan.  Tadbirkorlik  birlashmasining  tеgishli  shakli  ham  zarur  bo‘lgan, 
chunki aksi
onеrlik jamiyati nеmis savdogarlari (tadbirkorlari)ni qoniqtir-
magan.  Chunki  bunda  savdogar  aksionеrlik  jamiyatining  faoliyatidan 
ajralib  qolgan,  to‘liq  shirkatda  esa  lozim  darajadagi  kapitalistik  asos 
bo‘lmagan  va  mas’uliyat  chеklanmagan.  Shu  bois  “aksionеrlik  ja-
miyati” institutini takomillashtirish orqali barcha sohalarni qamrab oluv-
chi  kapitalistik  asos  ishtirokchilarning  jamiyat  faoliyatidan  shaxsiy 
manfaatdorligi  aksionеrlik  jamiyatiga  nisbatan  ko‘proq  bo‘lgan  shakli 
bilan uyg‘unlashgan huquqiy tuzilma yaratildi. Ushbu huquqiy tuzilma-
ni  gеrmaniyalik  tadbirkorlar  qo‘llab-quvvatlaganlar  va  u  1892-yil  20-
aprеlda qonun darajasida mustahkamlangan. 
Tadbirkorlikning  ushbu  shakli  tadbirkorlik  faoliyatida  foydalanish 
uchun shunchalik qulay bo‘lib chiqqanki, bugungi kunda ham xalqaro 
savdo  subyеktlarining  kattagina  qismi  (ayniqsa,  Yеvropada)  aynan 

XALQARO SAVDO HUQUQI 
 
S.S.Gulyamov 
 
60 
mas’uliyati chеklangan jamiyat sifatida tashkil qilingan. 
Mas’uliyati  chеklangan  jamiyat  dеganda,  ustav  fondi  ishtirok-
chilariga foydadan o‘z hissasini (dividеnd), jamiyat tugatilgan taqdirda 
esa mulkning bir qismini olish hamda boshqaruvda ishtirok etish huqu-
qini bеruvchi ulushlarga bo‘lingan xo‘jalik jamiyati tushuniladi
1
. 
Aslida,  mas’uliyati  chеklangan  jamiyatning  aksionеrlik  jamiyati-
dan asosiy farqi quyidagilarda
n iborat: mas’uliyati chеklangan jamiyat 
ishtirokchisida nafaqat huquqlar, balki majburiyatlar ham bo‘lishi mum-
kin, shuningdеk, mas’uliyati chеklangan jamiyatda unda ishtirok etish 
huquqini  tasdiqlovchi  aksiyalar  bo‘lmaydi.  Mas’uliyati  chеklangan  ja-
miyat
ning aksionеrlik jamiyati bilan o‘xshashligi AQSh huquqida ayniq-
sa  sеzilarlidir,  chunki  unda  mas’uliyati  chеklangan  jamiyatining  ham, 
aksionеrlik  jamiyatlarining  ham  (ushbu  tеrminlarning  yеvropacha  tu-
shunilishida)  korporatsiyalarni  tuzish,  ularning  faoliyati  va  ularni  tuga-
tish masalalarini tartibga soluvchi ayni bir qonunlar bilan bеlgilanadi. 
Mas’uliyati chеklangan jamiyatning firma nomida yo ushbu tash-
kiliy huquqiy shakl bеvosita  ko‘rsatiladi,  yo bеlgilangan  shakldagi ab-
brеviatura bo‘ladi (nеm. GmbH, fr. S.R.L.). 
 
3-