O'zbekiston Resbublikasi oliy va o'rta maxsus talim vazirligi Qoraqalpog'iston Respublikasi oliy va o'rta maxsus talim vazirligi

Sport mashg‘uloti vositalari. Yuqori natijalarga erishish uchun jismoniy tarbiyaning barcha vositalari: jismoniy mashqlar, gigienik omillar va tabiatning sog‘lomlashtirish kuchlari, shuningdek, mashg‘ulotlar davomida vositalarning keng ishlab chiqarilgan tizimi qo‘llaniladi. Barcha mashqlar musobaqalashish va tayyorlov mashqlariga bo‘linadi, tayyorlov mashqlari o‘z navbatida maxsus tayyorlov va umumtayyorlov mashqlarini o‘z ichiga oladi. Voleybolda ham boshqa sport turlari kabi o‘rgatishning asosiy vositasi jismoniy mashqlardir. Ular juda turli-tumandir. Shuning uchun ularni o‘rgatish bosqichidagi ma’lum vazifalarni hal qilish darajasida turkumlanadi. Bunday turkumlanishga voleybolchilarning musobaqa faoliyati asos qilib olingan. Shunga bog‘liq holda mashqlar ikki katta guruhga ajratiladi: asosiy yoki musobaqa va yordamchi yoki trenirovka. Musobaqa mashqlari bir xil yo‘nalishdagi va harakat tarkibi cheklangan faoliyat ko‘rinishida bo‘ladi. Shu bilan birga musobaqa mashqlari majmuyi ham mavjud bo‘lib, ular ko‘pkurash singari maxsus sport turlaridan iborat. Musobaqalashish mashqlari mashg‘ulotlarda katta variativligi bilan ajralib turishi zarur. Voleybol sport turida musobaqa mashqlari voleybolga xos bo‘lgan xususiy, o‘ziga xos bo‘lgan mashqlardir. Bunda texnik usullar va taktik harakatlar musobaqa sharoitidagi o‘yin holatlariga mos holda bajariladi. Maxsus tayyorgarlik mashqlari musobaqalashish harakatlari, shakli va xarakteriga o‘xshash harakatlarni o‘z ichiga oladi. Maxsus mashqlar ikki guruhga bo‘linadi: tayyorgarlik mashqlari; yaqinlashtiruvchi mashqlar. Tayyorgarlik mashqlaridan asosan maxsus jismoniy sifatlarni tarbiyalashda foydalaniladi. Yaqinlashtiruvchi mashqlardan aniq texnik harakatlarni egallashga qaratilgan jarayonda foydalaniladi. Mashqlar tanlab olingan musobaqalashish mashqi bilan qandaydir yaxlitlikka ega bo‘lgan taqdirdagina maxsus tayyorgarlik mashqlari darajasida bo‘lishi mumkin. Tanlangan musobaqa mashqlari umumiylikka ega bo‘lgan mashqlar maxsus tayyorlov mashqlari bo‘lishi mumkin. Maxsus tayyorlov mashqlari sport turi bilan bir xil bo‘lmaydi. Ular sportchi jismoniy fazilatlari texnik va taktik tayyorgarliklarini rivojlantirishga ta’sir etadigan shaklda tanlanadi va tuziladi. Yaqinlashtiruvchi mashqlar shakl jihatdan sportning tanlangan turiga rivojlantiruvchi mashqlarga nisbatan yaqin bo‘lib, ularning qo‘llanish darajalari va jismoniy yuklamalarni me’yorlanishi har xil bo‘ladi. Yaqinlashtiruvchi mashqlar maxsus jismoniy tayyorgarlikdan texnik tayyorgarlikka o‘tishda ko‘prik vazifasini o‘taydi. Ma’lum murakkablik asosida qurilgan texnik mashqlar taktik ko‘nikmalarni shakllantirishga yordam beradi. Shu asosda keyinchalik yakka tartibdagi taktik harakatlar o‘rganiladi. Umumiy tayyorlov mashqlarini tanlashda sportchining umumiy tayyorgarligini oshirish vazifalarini samarali hal etishi, asosiy jismoniy fazilatlarni takomillashtirishining ta’siri hisobga olinadi. Bunday mashqlarni gimnastika, harakatli o‘yinlar va sportning qo‘shimcha turlaridan tanlab olinadi. Sportchilarning umumiy tayyorgarligi sport ixtisosligi o‘ziga xos xususiyatlarini ifoda etib, turli jismoniy mashqlar o‘rtasida o‘zaro ijobiy va salbiy munosabatlar shakllanadi. Shu bois sportning xilma-xil turlari uchun ham umumiy tayyorgarlik bir xil bo‘lmaydi. Ba’zi bir o‘xshashlik bilan birga har bir konkret jarayon o‘zining xususiyatlariga ega bo‘ladi. Har bir tayyorgarlik turlarining o‘ziga xos yetakchi vositalari mavjud bo‘lib, ular yordamida mos vazifalar yechiladi. Shu bilan birga bir tayyorgarlik turiga oid bo‘lgan mashqlar boshqa tayyorgarlik turidagi mashqlar bilan yaqindan bog‘langan bo‘ladi. Masalan, shug‘ullanuvchida tezkor-kuch sifati zarur darajada rivojlanmagan bo‘lsa, u hujum zarbasi berish texnikasini bajara olmaydi. Bu holda tezkor-kuch sifatini rivojlantirishga oid mashqlarni berish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Chunki hujum zarbasini berishning takrorlash hajmini oshirish bu holda samara bermaydi. Voleybol harakatlariga o‘rgatishda vositalarning samarasi ko‘p hollarda ularni qo‘llash uslublariga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Uslublarni tanlash qo‘yilgan vazifa, shug‘ullanuvchilarning tayyorgarlik darajasi, aniq shart-sharoitlarga bog‘liq holda amalga oshiriladi. Qo‘yilgan vazifaga bog‘liq ravishda aynan bir vositani turli uslublarda qo‘llab, turlicha foydalanish mumkin. Bundan tashqari, har bir tayyorgarlik turida vazifalar va turlarning ketma-ketligi ham ma’lum mantiqiy bog‘liqlikka egadir. Bir tayyorgarlik turidagi vazifalar sifat jihatidan o‘zgarib, keyingi tayyorgarlik turiga zamin yaratadi. Masalan, tayyorgarlik mashqlari o‘rganilayotgan texnik usulni umumiy tuzilishini ifoda etadi. 9.3. Sport mashg‘uloti uslublari Sport mashg‘uloti uslublari. Usullarning asosiy maqsadi harakat malakalarini takomillashtirish va jismoniy sifatlarni tarbiyalashga qaratilgan. Harakat faoliyatini o‘zlashtirishning boshlang‘ich davrida trenirovka uslublari harakatlarni o‘rganish uslublari bo‘ladi.
Mashqlarni qismlarga ajratib bajarish, ularni bir-biriga qo‘shib yaxlit holda o‘rganish, qismlarni alohida-alohida chiqarib tashlash mashqni yaxlit bajarish uslublari hisoblanadi. Sport harakatlarini o‘rganish trenerlar rahbarligida og‘zaki va amaliy ko‘rsatish bilan bo‘ladi. Sport mashg‘ulotiga belgilangan vazifalarga ko‘ra, qat’iy reglamentlangan mashq usullari turli xil variantlarda qo‘llaniladi. Sport trenirovkasi jarayonida barcha metodlardan va ulardan hosil bo‘ladigan usullardan keng foydalaniladi. Organizm funksional imkoniyatlariga yuksak talablar qo‘yadigan, jismoniy yuklama maksimal darajaga yetkaziladigan, qat’iy interval bilan mashq qilish, musobaqalashish uslublaridan va sport trenirovkasidan keng foydalaniladi. Harakat malakalarini takomillashtirish jarayonida standart va almashtirib mashq qilish usuli keng qo‘llaniladi. Harakat sifatlarini va organizmning funksiyalarini takomillashtirishda maqsadga muvofiq tanlangan mashqlar kompleksi, interval mashq qilish usuli (navbatdagi yuklamalar orasida belgilangan vaqtda dam olish), uzluksiz mashq qilish (dam olinmasdan mashqlar kompleksi uzluksiz qo‘llaniladi) va yuqorida qayd qilingan turli xil usullar qo‘llaniladi. Bir uslubning o‘zi keng vazifalarni hal qilishda va sportchini tayyorlashda asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Qat’iy reglamentlangan uslubdan tashqari sport mashg‘ulotida musobaqalashish va o‘yin uslubi, shuningdek, doiraviy mashq qilish uslubi keng qo‘llaniladi. Musobaqalashish usulining asosini faqat raqib bilan kuch sinashish emas, balki o‘z-o‘zi bilan ham musobaqalashish ham tashkil qiladi. Shuning bilan birga mashg‘ulotga kiritilgan o‘yin usullari yordamida yuqori ruhiy ko‘tarinkilikka erishiladi, fikrlash qobiliyati, qo‘yilgan maqsadga erishish irodasi va qat’iyligi rivojlanadi. Doiraviy mashq qilish jismoniy mashqlarni qo‘llashni tashkiliy-uslubiy shakli sifatida jismoniy sifatlarning kompleks ifodalanishini takomillashtirishga qaratilgan. Murabbiy bilan birga sport mikrotsikllarining tarkibiga zaruriy o‘zgartirish kiritish mahoratni takomillashtirishga xalaqit beruvchi tashqi ta’sirlarni bartaraf etadi.
Jismoniy tayyorgarlikdan u sportning xususiyatiga qarab harakat fazilatlarining o‘zaro munosabati, eng katta yuklamalarga bardosh berish, texnik tayyorgarlik darajasi, katta musobaqalarda qatnashish tajribasi mavjudligi talab qilinadi. Sport formasida bo‘lgan sportchining psixik tayyorgarligidan esa, nerv jarayonlarini muvozanatlashtirish qobiliyati, o‘zini yaxshi jalb qila olishi, juda yaxshi his qilish xususiyatiga ega bo‘lishi talab etiladi. Albatta, sport formasining bu komponentlariga xususiy ko‘rsatkichlar tarzida qarash lozim, ularning har birini batafsil aniqlashtirish uslubiy imkoniyatlarga va bu murakkab masalalarni yoritishda ilmiy yondashishning darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Yillik tayyorgarlik siklining davrlar va bosqichlarga bo‘linishi ko‘p yillik sport trenirovkasi jarayonida yuqori malakali sportchilar tayyorlash, ish qobiliyati va “sport formasi”ni muayyan tartibda shakllantirish, ushbu faollikni ma’lum muddat ichida (musobaqa sikli davomida) saqlab turish, uni tiklab borish, “vaqtincha yo‘qotish” va yana qayta shakllantirish bilan bog‘liq vazifalarni yechishga qaratilgan. Birinchi faza – sport formasini shakllanishiga poydevor yaratish va uni eng takomil darajasiga ko‘tarilishini o‘z ichiga oladi. Bu faza ikki pog‘onadan iborat: sport formasining rivojlanishi uchun sharoit yaratish va uning bevosita shakllanishi. Birinchi pog‘ona organizm funksional imkoniyatlarining umumiy darajasini oshirish, sportchining jismoniy va irodaviy fazilatlarini har tomonlama rivojlantirish, turli-tuman harakat, ko‘nikma va malakalarini, shu jumladan, tanlab olingan sport turi texnikasining yangi elementlarini va taktikasini shakllantirish bilan xarakterlanadi. Bu bosqich anchagina biologik qayta tiklanishlar, jismoniy sifatlar va harakat koordinatsiyasidagi katta o‘zgarishlarni yuzaga keltiradi. Bunda turli jismoniy sifatlarning rivojlanishi orasida moslik bo‘lmasligi mumkin. Ikkinchi bosqichda o‘zgarish jarayonlari ixtisoslashgan xarakterda bo‘ladi. Sportchi organizmida sodir bo‘ladigan barcha o‘zgarishlarga maxsus mashq qilganlik va ixtisoslashgan fazilatlarning rivojlanishi hukmronlik qiladi. Ikkinchi faza – takomillashgan sport formasini turg‘un holatda saqlashdan iborat. Bu faza sport natijalariga optimal tayyorlikni ushlab turishi bilan xarakterlanadi. Biologik qayta o‘zgarishlar darajasi kamayadi. Tubdan o‘zgarishlar bu davrga xos emasdir. Muvaffaqiyatli rivojlanish nimaga bog‘liq bo‘lsa, faqatgina shularni takomillashtirish mumkin. Mashg‘ulot tuzilishining xususiyatlariga qarab sport formasini saqlab turuvchi turli usullarni aks ettirish ko‘p yillik sport tayyorgarligi bosqichida kuzatiladi. 345 Uchinchi faza – sport formasining vaqtincha susayishi bilan farqlanadi. Nima uchun yuqori darajada shakllangan sport formasini muttasil uzoq vaqt saqlab turish imkoni yo‘q degan savol tug‘iladi. Bu savolga quyidagicha izoh berish mumkin: Birinchidan, takomillashtirish jarayonining muayyan bosqichida shakllangan sport formasi navbatdagi bosqich uchun mahorat darajasidagi sport formasi bo‘la olmaydi. Ikkinchidan, shug‘ullanuvchi organizmining harakatlarga moslashishida ish qobiliyati doimo yuqoriga qarab uzluksiz o‘sib boravermaydi. Mashg‘ulotlarning yalpi yuklamalaridan so‘ng organizmda charchoq asoratlari vujudga keladi. Ularni bartaraf etish, “yo‘qotish” uchun ish qobiliyatini tiklash zarur. Buning uchun esa ma’lum muddat kerak. Aynan ana shu tiklanish davri tugagandan so‘ng ish qobiliyatini taraqqiy ettirish va sport formasini yanada yuqori darajaga ko‘tarishga imkon yaratiladi. Uchinchidan, sportchining har tomonlama tayyorgarlik darajasini muntazam oshira borish to‘lqinsimon yo‘nalishda amalga oshirilishi kerak. Bu organizmni harakat yuklamalariga biologik qonuniyatlar asosida moslanib borishi bilan izohlanadi. Binobarin, sport trenirovkasi jarayoni 3 davrga – tayyorgarlik, musobaqa va o‘tish davrlariga bo‘linadi. Tayyorgarlik davri Ushbu davrda quyidagi vazifalar hal etilishi lozim:
1.Umumiy jismoniy tayyorgarlik darajasini oshirish.
2.Voleybol o‘yiniga xos kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik sifatlarini yanada shakllantirish.
3.Irodaviy-ruhiy va funksional imkoniyatlarni (sifatlarni) boyitish.
4.O‘yin malakalari texnikasini o‘zlashtira borish va takomillashtirish.
5.Taktik vazifalarni hal etish.
6.Nazariy bilimni oshirish.
Tayyorgarlik davri, o‘z navbatida, 3 bosqichga taqsimlanadi:
1. Umumtayyorgarlik bosqichi. Mazkur bosqichda tayyorgarlikning barcha turlari bo‘yicha ruhiy-jismoniy-funksional poydevor yaratiladi, barcha jismoniy sifatlar shakllantiriladi, hayotiy zarur malakalar (yugurish, yurish, sakrash, to‘xtash va boshqalar) takomillashtiriladi. Bu bosqichda tayyorgarlik turlariga oid vositalar (mashqlar) hajmi quyidagi nisbatda taqsimlanadi: Umum tayyorgarlik bosqichida mashg‘ulotlar hajmi ko‘p, shiddati (mashqlarni ijro etish tezligi) sekin bo‘ladi.
2. Maxsus jismoniy tayyorgarlik bosqichi. Ikkinchi maxsus tayyorgarlik bosqichida mashg‘ulotning strukturasi va mazmuni bevosita sport formasiga kirishish uchun sharoit yaratish maqsadida o‘zgarib boradi. Bu yerda tayyorgarlik barcha bo‘limlararo maxsus yo‘nalishga ega bo‘ladi. Ushbu bosqich aksariyat sport formasini tarkib topishiga bag‘ishlanadi. Bu bosqichda maxsus jismoniy sifatlar (voleybolga oid kuch, tezkorlik, chidamkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik, sakrash, sakrashga bo‘lgan chidamlilik) rivojlantiriladi, ruhiy hislatlar (ko‘rish chuqurligi, ko‘rish doirasi, iroda, diqqat, atrof-muhit vaziyatini farqlash, tafakkur, hissiyot va boshqalar) shakllantiriladi. Trenirovka mashg‘ulotlarida ijro etiladigan mashqlar hajmi biroz kamayadi, shiddati esa tezlashadi.
3. Musobaqa oldi tayyorgarligi bosqichi. Bu bosqich shug‘ullanuvchilarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri musobaqaga tayyorlash jarayoni bilan ifodalanadi. Tayyorgarlikning barcha turlariga oid mashg‘ulotlarda qo‘yiladigan vazifalar voleybolchilarni musobaqa o‘yinlariga tayyorlashga yo‘naltiriladi. Mashg‘ulotlar shiddati maksimal darajaga ko‘tariladi, hajmi esa kamayadi. Ushbu bosqichda o‘yinlar hajmi oshadi, jamoa qator tayyorlovchi turnirlarda ishtirok etishi maqsadga muvofiq. Musobaqa davri Qo‘yiladigan vazifalar:
1. Jismoniy va psixo-funksional sifatlarni rivojlantirishni davom ettirish.
2. Sport texnikasini takomillashtirish va mukammallashtirish.
3. O‘yin taktikasi va taktik kombinatsiyalarini shakllantirish hamda musobaqa tajribasini orttirish.
4. Umumiy jismoniy tayyorgarlik ko‘rsatkichlarini saqlash.
5. Nazariy bilimlar darajasini oshirish. Ushbu davrda tayyorgarlikning barcha turlari voleybolchilarni musobaqalarda yuqori natijaga erishishlariga qaratiladi. Jismoniy tayyorgarlik davri sportchilarni musobaqalarga funksional jihatdan tayyorlashga mo‘ljallangan bo‘lib, maxsus ish qobiliyatini yanada rivojlantirish bilan ifodalanadi. Texnik-taktik tayyorgarlik o‘yin malakalari va musobaqa faoliyatini mukammallashtirishga, mahorat darajasiga olib chiqish vazifasini hal etadi. Musobaqa mashqlarini qo‘llash o‘yin vaziyatlarini modellashtirish asosida amalga oshiriladi. Bunda mashg‘ulotlar shiddati o‘ta yuqori tezlikda kechadi. O‘tish davri O‘tish davrining asosiy vazifasi, o‘quv-trenirovka va musobaqa jarayon-larining yalpi ta’siri natijasida organizm charchash, zo‘riqish 347 hollariga tushib qolmasligini oldini olish maqsadida faol dam olish tadbirlarini tadbiq etish, maxsus ixtisoslashtirilgan voleybol mashqlaridan foydalanishni to‘xtatib, boshqa sport turlariga oid (kross – yengil atletika, suzish, eshkak eshish, turizm va hokazo) mashqlarni qo‘llashdan iborat..


Xulosa
Xulosa qilib aytganda, tanlov doim aniq maqsadlarga ega bo’lishi kеrak. Tanlovda gеnеtika, fiziologaya, psixologiya yordamida ishlab chiqilgan modеl va kontsеptsiyalardan foydalanish juda muhim. Murabbiy istе'dodli sportchilarni aniqlamoqchi bo’lsa u mashg’ulotlarni imkon qadar ko’p bolalar va o’spirinlar bilan tashkil etishi lozim. Respublikamizni barcha o’quv yurtlarida voleybol eng ommaviy sport turlaridan biri bo’lib hisoblanadi.Qishloqlarda, xo’jalik jamoalarida, mahalla markazlarida, maktab va o’quv yurtlarida faoliyat ko’rsatayotgan ko’pdanko’p voleybol to’garaklarida mazkur sport turi bilan shug’ullanayotganlarning soni sanoqsizdir. Voleybol o’quv mashg’uloti sifatida barcha o’quv yurtlarining o’quv dasturidan joy olgan. Voleybolga bunchalik e’tibor kuchliligining sababi uning soddaligi va jismoniy tarbiya tizimda arzon, hammabop vosita ekanligidir. Umumiy ta’lim maktablarida voleybol V-IX sinflar uchun o’quv dasturiga dars sifatida kiritilgan. Ko’p yillik tajribalar shuni ko’rsatadiki, voleybolchilar mahoratini oshirish va malakali voleybolchilarni etishtirish maktab o’quvchilarini mazkur o’yin sirlariga maqsadga muvofiq rejaga asosan ommaviy o’rgatish bilan bog’liqdir. Maktab o’quvchilari o’z mahoratlarini maxsus BO’SMlarda, olimpiya o’rinbosarlari tayyorlash BO’SMlarida yanada «chuqurroq» va kengroq takomillashtirishlari mumkin. BO’SM va shunga o’xshash maxsus sport maktablari o’z faoliyatlarini asosiy dastur va rejalashtiruv hujjatlari hamda O’zbekiston Respublikasining «Jismoniy tarbiya va sport haqidagi Qonunga» asosan amalga oshiradilar. Mahallalarda, turar joylarda, yotoqxona, dam olish uylari, oromgohlari, dala shiyponlari va sog’lomlashtirish markazlarida voleybol to’garaklarini tashkil qilish va mazkur sport bilan muntazam shugullanish nafaqat barcha yoshdagi aholini jismonan takomillashtirishga yordam beradi, balki ularni salomatligini mustaxkamlaydi, bolalarni nojo’ya ishlarga aralashuvlaridan qaytaradi. Oliy o’quv yurtlarida, kasb-texnika bilim maskanlari va harbiy qismlarda ham voleybol nihoyatda katta axamiyatga ega. Oliy o’quv yurtlarida voleybol birinchidan o’quv dasturiga binoan mashg’ulot sifatida joriy etilgan bo’lsa, ikkinchidan shu o’quv yurtlarining sport klublarida faoliyat ko’rsatayotgan voleybol to’garaklarida mashg’ulotlar olib boriladi. Mazkur o’quv maskanlarida voleybolni keng ommaviylashganini birgina «Talabalar sport haftaligi» musobaqalaridan ham bilsa bo’ladi. Zamonaviy voleybol o’ta tezkor va katta g’ayrat talab qiluvchi sport o’yinlari turiga mansubdir. Yuqori texnik-taktik mahoratga ega bo’lish uchun, birinchi navbatda, voleybolchining jismoniy sifatlari yuqori darajada rivojlangan bo’lishi kerak. Bugungi voleybolchining bo’yi o’rtacha 195 sm ga teng bo’lib, u harakatchan, o’tkir zehnli, tez fikrlovchi bo’lishi, o’zgaruvchan o’yin vaziyatlariga munosib harakat bilan javob qaytarishi va mazkur qobiliyatlarni bir necha soat davom etadigan musobaqa o’yinlarida saqlab turishi lozim. Muntazam davom etib turadigan bunday o’yin (musobaqa) nagruzkalariga bardosh bera olish voleybolchidan yuqori psixologik va katta jismoniy tayyorgarlikni talab qiladi. Shunday imkoniyatlarga ega bo’lgan mahoratli voleybolchilarni tarbiyalash, birinchi navbatda, istiqbolli bolalarni 57 qidirib topish, ularni to’g’ri tanlash va ko’p yillik tayyorgarlik jarayonida saralov tadbirini maqsadga muvofiq amalga oshirishni taqozo etadi. Tanlov deb, muayyan faoliyatda yuqori natijalarga erishishga qobiliyatli kishilarni aniqlovchi jarayonga aytiladi. Voleybolga oid «sport tanlovi» bu kelajakda sport takomillashuvi, jumladan, musobaqalar faoliyati bilan bog’liq bo’lgan katta nagruzkalarga bardosh bera oladigan va aynan shu jarayonlarda yuqori natijalarga erisha oladigan istiqbolli bolalarni izlab topishga imkon yaratadigan usul, uslub va test-mashqlar majmuasini qo’llash jarayonidir. Sport tanlovi ko’p yillik sport tayyorgarligi bilan uzviy bog’liq bo’lib, sport malakalarini o’zlashtirishning dastlabki bosqichidan eng yuqori bosqichigacha, ya’ni milliy terma jamoalar faoliyatida ham amalga oshiriladi. «Tanlov» tushunchasi o’z ichiga «munosiblik», ya’ni bir sohaga (ma’lum faoliyatga) insonning moslasha olish masalasini kiritadi. Bu degan so’z inson nafaqat o’z imkoniyatlari (qaddi-qomati, jismoniy sifatlari, ruhiy xislatlari va hokazo) bilan muayyan faoliyatga (kasbga, ishga, sportga va hokazo) mos kelishi kerak, balki ayni faoliyat mazkur inson mijoziga munosib bo’lishi maqsadga muvofiqdir (emotstiya, mo-tivatstiya masalalari). «Tanlov» atamasi o’z tarkibiga yana sportga oid «chamalov» tushunchasini kiritadi. Chamalash — bog’chalarda, maktablarda va sport maktablarida boshlang’ich guruhlarda murabbiyning iste’dodiga, uning bilim va tajribasiga bog’liq (irsiyatgenetika, evolutstiya, turmush tarzi masalalari). Sport tanlovi ko’p yillik pedagogik jarayondir. Ko’p yillik sport tayyorgarligi tizimi o’z mohiyati va maqsadiga binoan ko’p yillik sport tanlovini o’z ichiga oladi va mazkur jarayonni 4 bosqichda amalga oshirishni taqozo etadi: 1. Dastlabki tanlov (9—14 yosh). 2. Sportchilarni o’yin ixtisosligiga (vazifasiga) saralovchi tanlov (15-17 yosh). 3. Yuqori malakali jamoalarga tanlov (18—20 yosh). 4. Terma jamoalarga tanlov.
Sport mashg‘uloti davriyligining mohiyati “Sport formasi” termini tajribaga asoslangan holda paydo bo‘ldi va keyinchalik sport mashg‘uloti to‘g‘risidagi ilmiy g‘oyalarning rivojlanishi bilan turli mualliflar uni ilmiy ta’riflashga harakat qildilar va yaqin vaqtlargacha sport formasi mohiyati to‘g‘risida yagona tushuncha yo‘q edi. Sport formasi qo‘zg‘alish-tormozlanish jarayonlarining katta konsentratsiyalangan holati sifatida ta’riflana boshlandi, bunda murakkab morfologik, bioximik, fiziologik funksiyalar takomillashadi. “Sport formasi” deb, sportchining eng yuqori natijaga erishishga imkon beradigan holatiga aytiladi. Bu holat jismoniy, texnik, taktik va psixofunksional tayyorgarlikning eng yuqori darajada shakllangan “cho‘qqi”si bilan belgilanadi. Sport formasining mezoni tariqasida eng avvalo yuksak sport natijalarining mavjudligi, ularning mustahkamligi va o‘sib borishini hisoblash zarur. Sog‘liq holati, jismoniy rivojlanganlik, jismoniy va psixologik tayyorgarlik sport formasini tashkil qiluvchi qismlari hisoblanadi. Sport formasi kishidan yaxshi sog‘liqni, funksiya sistemalarining yuqori darajada takomillashganligi, katta yuklamalarga organizmning bardosh bera olishi, tabiat omillariga yuqori darajada ko‘nikish, psixik jarayonlarining yuqori darajada salmoqliligi, shuningdek, hayotiy aktivligi (tetikligi, xushchaqchaqligi, harakatchanligi)ning yuqori darajada bo‘lishini talab qiladi. Jismoniy rivojlanishdan muskul sistemasining rivojlanganligi (ma’lum me’yorgacha, har tomonlama, optimal), tana og‘irligi va uning qismlari (tayangan va tayanmagan holatlarda) harakatlarini boshqara bilish, tayanch harakat apparatining mexanik mustahkamlanishi, tashqi nafasning yaxshi rivojlanishi zarur.