Lug’at ishining bosh vazifasi – lug’at
zahirasini boyitish, kengaytirish va
faollashtirishdan iboratdir.
Bolalar lug’atini boyitish asosini bolaning til ongiga mavzuga oid so’zlar,
sinonimik qatorlar, antonimik juftliklar, ko’p ma’noli so’zlarni kiritish tashkil
qiladi.
Bolalar bilan sinonimlar ustida ishlash (mazmuniga ko’ra bir-biriga yaqin so’zlarni
tanlash) mavzuga oid so’zlar guruhlarini (harakat fe’llari: yurmoq,
qadam
tashlamoq, sudralmoq va h.k. yoki nutqni belgilovchi fe’llar: aytdi, so’radi, javob
berdi, qichqirdi va boshq.) o’zlashtirishga oid ishlar bilan uyg’unlashib ketishi
lozim.
Antonimlar ustidagi ishlar (qarama-qarshi ma’noga ega bo’lgan so’zlar) bolalar
bilan so’z birikmalari va gaplar tuzishda amalga oshirilishi kerak. Pedagog
bolalarga maqollarda, matallarda antonimlarni topishni o’rgatishi zarur. Ko’p
ma’noli so’zlarda antonimlarni topish bolalarning so’z
haqidagi tasavvurlarini
kengaytiradi, uning mazmunini aniqlashtirishga yordam beradi. Qarama-qarshi
ma’noga ega bo’lgan so’zlardan iborat so’z birikmalarini tanlar ekan, bolalar
so’zlarning ko’p ma’noliligini yanada chuqurroq tushunadilar (eski ko’ylak –
yirtilgan, eski do’st – uzoq do’st).
So’zlarning ko’p ma’noliligini maktabgacha yoshdagi bolalarga ularga yaxshi
tanish bo’lgan aniq predmet ahamiyatiga ega bo’lgan (ruchka, igna, yashin,
gavdaning
orqa tomoni, oyoq) so’zlarda ko’rsatish darkor. Ko’p ma’noli so’zlar
ustidagi ishlar quyidagi yo’nalishlar bo’yicha olib borilishi mumkin: so’zni aytish,
unga belgilar va harakatlar tanlash – so’z birikmasini, so’ngra gaplarni tuzish va
oxir-oqibatda ko’p ma’noli so’zlardan ravon matnda foydalanish.
Lug’at ishi jarayonida (va boshqa nutqiy vazifalarni hal etish jarayonida) pedagog
bolalarda nutqning aniqlik, to’g’rilik, ravonlik, ifodalilik
kabi sifatlari amalga
oshishiga erishishi zarur. Bolalarda fikr bildirish uchun so’zlovchining niyatini
aniq aks ettiruvchi leksik vositalarni tanlab olish qobiliyatini shakllantirishga
alohida e’tibor qaratish lozim.
Bolalar bilan lug’at ishlarini tashkil qilar ekan, pedagog quyidagilarni hisobga
olishi lozim:
- leksikani tashkil etishning mavzuga
asoslangan tamoyili;
- semantik jihati (bolani so’z mazmuni bilan tanishtirish);
- so’zlarni birlashtirishning assotsiativ metodi.
Leksika ishlarining barcha turlarini boshqa nutqiy vazifalar bilan o’zaro
bog’liqlikda so’zli o’yinlar, mashqlar, ijodiy vazifalar shaklida o’tkazish tavsiya
etiladi.
Leksik mazmundagi o’yinlar va mashqlar – nutqning mazmun jihatini
rivojlantirishning zarur sharti hisoblanadi. Ularda turli predmetlar va ob’ektlarni
taqqoslash, turli umumiy xususiyatlar va funksiyalarni ajratish muhim ahamiyatga
ega. Bunda real ob’ektlar (o’yinchoqlar, rasmlar, kiyimlar, mebel va h.k.) ham,
xayoliy vaziyatlar (quvnoq va g’amgin
tulkichanig harakatlari, erta va kech kuz
ob-havosi va h.k.) ham taqqoslanishi mumkin. Hikoya qilishdan oldingi lug’at
mashqlari bolalarning ravon nutqlarining aniq va obrazli so’zlar hamda iboralar
bilan boyitilishiga yordam beradi.
Lug’at ishlarini o’tkazishda tarbiyachi bolaning umumiy nutq madaniyatiga ta’sir
qiladi, unga umumiy ravishda qabul qilingan adabiy so’zlar va ifodalarni ma’lum
qiladi, ularni to’g’ri tovush va grammatik shaklda ifoda qiladi, bunda u bolalarda
uchraydigan she’va leksikasini bartaraf qiladi (ta’qiqlaydi), ularni adabiy me’yorlar
bilan almashtiradi. “Lug’atni egallash» atamasi – bu nafaqat so’zni o’zlashtirish,
uni tushunish, balki uni albatta qo’llash, nutqiy faoliyatda foydalanish demakdir.
Insonning
yuqori nutq madaniyati, lug’atining boyligi haqida u «eshitilgan»,
insonning jonli nutqini bezab turgan taqdirdagina so’z yuritish mumkin. Lug’at
ishidagi asosiy jihat – bu faqat bolalarga yangi so’zni tanishtirish emas, balki
ularni faol nutqqa kiritishir. Bolalar bog’chasidagi lug’at ishi – bu bolalarning faol
lug’atini notanish yoki ular uchun qiyin bo’lgan so’zlar bilan reja asosida boyitib
borishdan iboratdir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
