O‘zbekiston milliy universiteti z. Z. Abdushukurova, S. Q. Zakirova, S. Sidiqov, S. Abdullaev O‘zbekiston tuproqlarining agrokimyoviy tavsifi

O‘rta tog‘ mintaqasining o‘tloqli dasht va o‘rmon tuproqlari

O‘rta tog‘ mintaqasi dengiz sathidan 1200-2300 metrgacha balandlikda joylashgan bo‘lib, bu yerlarda quyidagi tog‘ tuproq tiplari tarqalgan:
A) Jigarrang tog‘ o‘rmon tuproqlari. Bu tuproqlar birmuncha siyraklashgan o‘rmon ostida hosil bo‘lib, quyidagi morfologik tuzilishga ega bo‘lib: tuproq betida 3-4 sm qalinlikda har yilgi to‘kilgan daraxt barglari shoh-shabbalaridan paydo bo‘lib, chala chirigan o‘rmon qiyi (A₀), uning ostida esa 15-40 sm li serchirindi qatlam (A) bo‘ladi. Chirindi qatlamining rangi qo‘ng‘ir tusli, mayda kesakdor strukturali, “V” qatlamining rangi och qo‘ng‘ir, qo‘ng‘ir-jigarrang, yirik kesakdor strukturali bo‘ladi, “V” qatlamining mexanik tarkibi ancha og‘ir bo‘lganligi uchun u bir muncha qattiq va zich “S” qatlamning rangi oqish-sarg‘ish, strukturasiz va bir muncha bo‘sh joylashgan. Bu tuproq uchun xos morfologik xususiyat qatlamning zichligi va bu qatlamda loyqa va gil zarrachalarining ko‘pligi hisoblanadi.
V) Qora-qo‘ng‘ir tog‘ o‘rmon tuproqlari. Bu tuproqlar dengiz sathidan 1350-2400 metr balandlikda joylashgan. Bu yerlardagi yillik yog‘in-sochin miqdori 700-900 mm, o‘rtacha yillik harorat 8-12 S. O‘rmonlar bu yerda juda yaxshi takomillashgan bo‘lib, asosan yong‘oq, olma, tog‘ olcha, butalardan na’matak, do‘lana kabilar ko‘p tarqagan.
Qora-qo‘ng‘ir tuproqlar gumusga juda boy hisoblanadi. Gumusning miqdori yuqorigi qatlamda uchun 5-15%, ayrim hollarda 20% ga etadi. Shuning uchun ham bu tuproqlarni qora-qo‘ng‘ir tuproqlar deb ham yuritiladi. Bu tuproqlar neytral reaksiyaga ega bo‘lib, singdirish sig‘imi juda katta (100 gr tuproqda 26-60 mg/ekv).

3. 
   Baland tog‘ mintaqasining subalpik tog‘-o‘tloqi va
   

o‘tloqi-dasht tuproqlari
Bu mintaqada qora tog‘ o‘tloqi, tipik tog‘-o‘tloqi, tog‘ o‘tloqi dasht va tog‘-dasht tuproqlari tarqalgan.
A) Tog‘ o‘tloqi qora tuproqlar asosan tog‘larning sernam (shimoliy) qiyaliklarida tarqalgan bo‘lib, bularda baland bo‘yli xilma-xil o‘t o‘simliklari o‘sadi.
Bu tuproqlar (40 sm gacha) to‘q bo‘z yoki qora rangli, donador strukturali, chim qatlamining mavjudligi bilan tavsiflanadi. Pastga tomon tuproq bir oz ochroq rangga ega bo‘lib, keyinchalik shag‘alga yoki dag‘al mexanik tarkibli qatlamga o‘tadi. Karbonatlar tuproqning butun qatlamlaridan pastga tomon deyarli yuvilib ketgan bo‘ladi. Bordi-yu, tuproq paydo qiluvchi ona jins karbonatli yotqiziqlaridan tashkil topgan bo‘lsa, u vaqtda karbonat tuzlari tuproq qatlamlarida bir oz saqlanib qolgan bo‘lishi ham mumkin.
A) Tog‘-o‘tloqi qora tuproqlarida gumus miqdori 11-14% bo‘lib, azot va fosfor tuzlari ham ko‘pdir.
B) Tipik tog‘-o‘tloqi tuproqlari esa yuqoridagi tuproqdan chirindisining bir oz kamligi hamda akkumulyativ chirindili qatlamining unchalik qalin bo‘lmasligi bilan farq qiladi.
V) Dasht o‘tloqi o‘simliklari formatsiyasi ostida tog‘-o‘tloqi dasht tuproqlari hosil bo‘ladi. Bu yerda o‘simliklar bir muncha qalin o‘ssada, lekin mustahkam chim qatlam paydo bo‘lmaydi.
Agarda bu tuproqlarning morfologik tuzilishiga nazar tashlasak yuqoridagi A₁ qatlami to‘q bo‘z yoki qoramtir rangli bo‘lib, donador strukturali ekanligini ko‘ramiz. A₂ qatlamida tuproq pangi bir oz oqarib, kesakchali strukturaga o‘tadi. Gumusli qatlamning qalinligi 100 sm atrofida bo‘lib, 80-100 sm chuqurlikda kalsiy va magniy karbonatlar uchrashi mumkin. Bu tuproqlar ham chirindiga boy (5-12%) va yaxshi fizik xususiyatga ega.
G) Bu mintaqaning nisbatan quruq qoyalarida tog‘-dasht tuproqlari tarqalgan bo‘lib, o‘simliklari unchalik ko‘p emas, shuning uchun bu tuproqlarda ham mustahkam chim qatlam bo‘lmaydi gumus miqdori 4-10% atrofida.

4.