O`zbekiston Milliy Universiteti

Populyatsiyalar o‘rtacha zichligi va individual uchastkalarining hayvonlar katta – kichikligiga bog‘liqligi

Tabiatshunoslar azaldan biladilarki hayvon tana hajmi qancha katta bo‘lsa, shuncha katta maydonni egallaydi. Bu u o‘z chegarasini qo‘riqlaydimi - yo‘qmi bundan qat‘iy nazar. Buning sababi, hayvon qancha yirik bo‘lsa shuncha ko‘p energiya talab qiladi, buning uchun ko‘p ovqat kerak, buni esa katta hududdan topish mumkin. Masalan: buni o‘txo‘r sut emizuvchilar misolida ko‘radigan bo‘lsak: sariq dala sichqoni umumiy og‘irligi 27 gramm, bir sutkada 2.4 quruq ozuqa talab qiladi, los 200 kg og‘irlikda 6.5 ozuqa, Afrika fili – 4 t. og‘irlikda – 42.6 kg. Shunga ko‘ra har bir hayvon mа`lumterritoriyani egallaydi. U umrining asosiy qismini shu territoriyada o‘tkazadi. Ammo bu ko‘rinishi mavsumiy tarzda o‘zgarishi mumkin. Fasllarni o‘zgarishi ular ozuqasi miqdoriga tа`sir qiladi.

Hayvonlarning gavdasi qancha yirik bo‘lsa, uning individual territoriyasi ham shuncha keng bo‘ladi. Agar shu maydonda ozuqa zichligiga bog‘lik bo‘ladi. Territorial xulq-atvor shakllanishi ham evolyutsiya jarayonida barcha hayotiy resurslardan samarali foydalanish adaptatsiyalarining mahsulidir.

O‘z territoriyasini himoya qilish uchun ketgan vaqt va energiya miqdori buning natijasida olingan samaradan oshib ketmasligi kerak. Chunki ozuqa resurslarining past darajadagi zichligi yoki butunlay ko‘pligi tufayli territorial xulq–atvorning ahamiyati yo‘qoladi (hayvonlar butun vaqtini oziq axtarib o‘tkazsa yoki ovqat hamma uchun yetarli bo‘lsa). Masalan: nektar bilan oziqlanuvchi tropik qushlaridan Keniya tog‘larida uchrovchi nektarnitsa gullarda nektarning o‘rtacha miqdori saqlanganda o‘z territoriyasini himoya qiladi. Guldagi nektar o‘rtacha miqdoridan oz yoki ko‘p bo‘lganda ham himoya qilmaydi.

Hayvon gavdasi qanchalik yirik bo‘lsa, shuncha katta hayotiy makon talab qilinadi va gavdaning kattalashishi zichlikni kamayishiga olib keladi. Populyatsiya zichligi umumiy xususiyati ular gavdasining o‘rtacha massasiga bog‘liq.

Populyatsiyaning zichligi vaqt davomida o`zgarib turadi.Ammo xar qanday o`zgarishning yuqori va quyi chegaralari, shuningdek o`rtacha o`lchamlari bo`ladi. Populyatsiya zichligining yuqori chegarasi individlar sonining ortib ketishi va o`z-o`zini cheklashi bilan bog`langan,quyi chegarasi esa populyatsiyaning kelajakda yashay olishi yoki o`limga yuz tutishi,ya`ni minimal o`lchamga tushib qolishi bilan belgilanadi.Xar bir populyatsiya ma`lum sharoitda o`rtacha zichlikka ega bo`ladi,bunda barcha xayotiy jarayonlar samarali borib,uning natijasi populyatsiyaning yuqori mahsuldorligi,xayotchanligi va boshqalarda ko`rinadi.Ushbu qonuniyat ekologiyada Olli qoidasi deb nom olgan.