O'zbekiston milliy universiteti "makroiqtisodiyot" kafedrasi

Tumanning eksport salohiyati

O'zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori asosida tumanga 2019 yilda 26 mln 775 ming. AQSh dollari miqdorida eksport prognozi belgilandi: jumladan, sanoat mahsulotlariga 1 mln 335 ming. AQSh dollari, qishloq xo'jalik (meva-sabzavot) mahsulotlariga 25 mln 440 ming. AQSh dollar.
Misol uchun yurtimdagi Bulung’ur tumanda 2019 yilda eksportni rivojlantirish bo'yicha aniq chora-tadbirlar belgilab olindi.
Tumanda 11 ta eksportyor korxonaga eksport rejasi belgilandi (qo'shimcha 4 ta eksportyor korxona jalb qilindi) va eksportyorlar tomonidan asosan sabzavot mahsulotlarini qayta ishlash quritilgan, muzlatilgan va ho'l xolda hamda dukkakli mosh, loviya kabi mahsulotlarni eksportini amalga oshirish belgilangan.
Tumandagi meva-sabzavot mahsulotlarini qayta ishlovchi ma'suliyati cheklangan jamiyat shaklidagi "Bulung'ur-Sandvik" yo'shma korxona agrosanoat firmasi tomonidan 2019 yilda miqdori 2 ming 586 tonnalik qiymati 6,0 mln AQSh dollarlik quritilgan (bolgar qalampiri, qovoq, lavlagi, kabachki, Luk parey, shivit, petrushka, gulkaram) kabi mahsulotlar va tumandagi ma'suliyati cheklangan jamiyat shaklidagi "Samarkand Garden Plast" qo'shma korxonasi tomonidan miqdori 4,0 ming tonnalik qiymati 5,0 mln AQSh dollarlik muzlatilgan (shaftoli, gilos, olcha, brokkoli karami, gulkaram, bolgar qalampiri) mahsulotlari hamda tumandagi ma'suliyati cheklangan jamiyat shaklidagi "Agro Farovon Zamin" agrofirmasi tomonidan miqdori 533 tonnalik qiymati 1 mln 200 ming AQSh dollarlik quritilgan (bolgar qalampiri, qizil lavlagi, lukparey, shivit, sarimsoq piyoz, kabachki) kabi mahsulotlar eksport qilinadi.


Bulung’ur tumanida yetishtiriladigan meva va sabzavot mahsulotlari





2019-yilda tumanda meva va sabzavot mahsulotlarini oyma-oy eksportga chiqarilishi

2019-yilda eksportyorlar tomonidan choraklik eksport qilinishi
Bulung’ur tumanida meva va sabzavotlarni qayta ishlash korxonalari

Toshkentda “Olmaliq KMK” AJ eksport salohiyatiga bag‘ishlangan matbuot anjumani bo‘lib o‘tdi. Jurnalist va blogerlarga zavodning asosiy mahsulotlari, uning xorijiy iste’molchilari va asosiy eksport bozorlari to‘g‘risida so‘zlab berildi. Shuningdek, ochiq ma’lumotlar raqamlarda taqdim qilindi.
“Olmaliq KMK” AJ nafaqat O‘zbekistonda, balki butun Markaziy Osiyoda rangli metallurgiyaning bayroqdori hisoblanadi. Kombinat yiliga 148 ming tonna mis ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha uchinchi o‘rinni egallaydi. Undan oldinda faqat Rossiya – 973 ming tonna va Qozog‘iston – 500 ming tonna.
Hozirgi vaqtda OKMK 18 dan ortiq turdagi yuqori likvidli mahsulotlarni ishlab chiqarib, dunyoning 20 dan ortiq mamlakatlariga eksport qilmoqda. Asosiy mahsulot – mis. Mis narxiga qarab, siz jahon iqtisodiyoti yo‘nalishini oldindan aytib berishingiz, bashorat qilishingiz, texnologiya rivojidagi o‘zgarishlar qay tomonga ketayotganini ko‘rishingiz mumkin.
Kelajak iqtisodiyotida misning ham alohida o‘rni bor. Masalan, ko‘plab qo‘shni mamlakatlar neft kotirovkalari tufayli boyib ketdi. Bizda ham xuddi shunday, ammo bu mis orqali bo‘ladi. Buning uchun biz ishlab chiqarish hajmini o‘stirishimiz, quvvatni kuchaytirishimiz, eksport salohiyatini oshirishimiz kerak.


Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2005-yilgacha mis narxi 1500 dollardan 3000 dollargacha o‘zgarib turgan. O‘sha yilning uchinchi choragidan boshlab jahon va Xitoy iqtisodiyotining o‘sishi bilan bog‘liq holda kotirovkalarning tez o‘sib borganini kuzatish mumkin.
OKMK mahsulotlariga kelsak, ularga talab katta. Uning xorijiy iste’molchilari orasida Gollandiya, Turkiya, Rossiya Federatsiyasi, Belarus, Qozog‘iston, Bolgariya, Ozarbayjon, Qirg‘iziston, Ukraina, Polsha, Tojikiston, Indoneziya, Turkmaniston, Afg‘oniston, Xitoy bor.
Bizning asosiy mahsulotimiz – mis mahsulotlari. Mis katotlari, shular jumlasidan. Shuningdek, biz qo‘shimcha qiymatga ega mahsulotlarni qayta ishlash va ishlab chiqarish bilan ham shug‘ullanamiz. Bular – mis katanka, mis sim va mis quvurlar. Masalan, 2014-yilda ishga tushirilgan Angren quvur zavodi turli kesimdagi mis quvurlar ishlab chiqaradi. Ular konditsioner tizimlarida, sovutish qurilmalarida, isitishda va boshqalarda ishlatiladi. Hozirda biz ushbu mahsulotlarni Turkiya bozorida muvaffaqiyatli sotmoqdamiz, shuningdek, Qatar va BAA bozorlariga kirib kelmoqdamiz, rejada esa Kanada va AQSh ham bor”, – deydi Aziz Zokirov.
Shunday qilib, qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar eksporti (mis quvurlar, mis katanka) 4,4 baravar oshdi va 35,5 million AQSh dollarini tashkil qildi.
Joriy yilning birinchi choragida 177,5 million AQSh dollari miqdorida mahsulot eksport qilinishi rejalashtirilgan edi. Ulardan mis mahsulotlari — 21,2 ming tonna (132,9 million AQSh dollari), rux mahsulotlari — 13,75 ming tonna (34,4 million AQSh dollari), qo‘rg‘oshin mahsulotlari — 15 ming tonna (3,8 million AQSh dollari) va boshqa mahsulotlar 6,4 million dollarni tashkil qilgan.
Hisobot davrida 230,9 million dollarlik mahsulotlar eksport qilindi. Jumladan, mis mahsulotlari – 179,8 million dollarga (167,4 foiz) 22 497 tonna (147,1 foiz), rux mahsulotlari – 37,1 million dollarga (131, 9 foiz) 13 981 tonna (124,3 foiz), qo‘rg‘oshin mahsulotlari – 5,4 million dollarga (143,1 foiz), boshqa mahsulotlar – 8,6 million dollar, ya’ni prognoz 162,5 foizga bajarildi.


Eksportimizning asosiy ko‘rsatkichi – rangli metallar kotirovkalari. Xususan, katod mis kotirovkalari. Bugungi kunda, xalqaro bozordagi muayyan o‘zgarishlar fonida kotirovkalarning ajoyib o‘sishi kuzatilmoqda. Masalan, ko‘plab mamlakatlar allaqachon neft va ko‘mir kabi klassik resurslardan foydalanishdan voz kechib, qayta tiklanadigan manbalarga o‘tmoqda. Shunday qilib, ko‘plab investorlar elektr tokining eng ishonchli va yaxshi o‘tkazgichlaridan biri hisoblangan misga sarmoya kiritishni boshladi. Mos ravishda, avval kotirovkalar, uning ketidan esa bizning ko‘rsatkichlarimiz ko‘tarildi.
Turkiya, Xitoy, MDH davlatlari, Sharqiy Yevropa asosiy eksport bozorlari hisoblanadi. Shu bilan birga, yangi savdo bozorlarini rivojlantirish bo‘yicha faol ishlar olib borilmoqda. Shunday qilib, Qatar, Avstraliya, Indoneziya, Polshaga OKMK mahsulotlarini yetkazib berish allaqachon yo‘lga qo‘yildi. Mahsulotlarni BAA va Janubiy Yevropaga yetkazib berishga tayyorgarlik ko‘rilmoqda.
Shuningdek, kombinat noyob va qimmatbaho metallarni eksport qiladi. Xususan, xorijiy iste’molchilarga molibden, reniy, rux kuporosi, kadmiy, volfram, palladiy yetkazib berilmoqda.
Deyarli 30 yil davomida ishlab chiqarilgan oltin va kumushga “Yaxshi yetkazma” maqomi berildi va London qimmatbaho metallar assotsiatsiyasi tomonidan sertifikatlandi. Bugungi kunda OKMK London metallar birjasida misni ro‘yxatdan o‘tkazish ustida ishlamoqda. Aziz Zokirovning so‘zlariga ko‘ra, xalqaro miqyosda o‘z mahsulotlarining tan olinishi har qanday korxonaning munosib bahosi hisoblanadi.
Oltin va kumushimiz allaqachon sertifikatlangan hamda ‘Yaxshi yetkazma’ maqomiga ega. Hozirda misni ro‘yxatdan o‘tkazish bo‘yicha ishlar olib borilmoqda. Sifat jihatidan u xalqaro standartlarga javob beradi, ammo uni ro‘yxatdan o‘tkazish kerak. Ro‘yxatdan o‘tkazish bizga nima beradi? Avvalo, bu bizning mis xalqaro miqyosda obro‘ va e’tirofga ega bo‘ladi, degani. Qolaversa, bu yangi bozorlarning ochilishi, fond birjalarida savdo qilish, fyuchers shartnomalari, xedjirovka va hakozolar degani.


Kombinat rangli metallarni eksport qilishdan tashqari, sement mahsulotlari ishlab chiqaradi va eksport qiladi. Bu, ayniqsa, mamlakatda amalga oshirilayotgan qurilish ishlari hajmi tufayli dolzarb va talabgir.
Ichki bozorda sementga talab katta. Ayniqsa, keng miqyosli qurilish tufayli. Shunday qilib, 90 foiz sement respublikada qoladi. Biroq, OKMK Markaziy Osiyoda dastlabki oq sement ishlab chiqaradigan sement zavodini qurdi. U o‘z texnologiyasiga ko‘ra noyobdir. Ishlab chiqarish Jizzax viloyatida joylashgan. Ayni paytda ushbu sement Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmanistonga eksport qilinmoqda. Surxondaryo viloyatida yana bir korxona – Sherobod sement zavodini qurdik. Biz uning mahsulotlarini, kulrang sementni Afg‘onistonga eksport qilamiz. Birinchi chorak yakunlariga ko‘ra, u yerga 28 ming tonnadan ortiq sement eksport qilindi.
2021-yilda zavod 734,5 million AQSh dollarlik mahsulotlarni eksport qilishni rejalashtirmoqda. Shu jumladan, mis – 481,3 million dollarga 85 ming tonna, rux – 137,5 million dollarga 55 ming tonna, qo‘rg‘oshin – 27,9 million dollarga 107,9 ming tonna va boshqa mahsulotlarni 88,7 million dollarga.
2021-yilning birinchi yarmida kutilgan natijalar e’lon qilindi. Shunday qilib, yanvar-iyun oylarida 522,6 million AQSh dollari miqdorida eksport mahsulotlarini sotish rejalashtirilgan (prognoz bajarilishi – 143,9 foiz). Jumladan, 47 647 tonna 394,4 million AQSh dollarlik mis mahsulotlari, 31 581 tonna rux mahsulotlari – 84,6 million AQSh dollari miqdorida, 30 390 tonna qo‘rg‘oshin mahsulotlari – 19,8 million AQSh dollari, boshqa mahsulotlar – 23,8 million dollar.
Ishlab chiqarishni kengaytirish maqsadida 60 million tonna yillik ishlab chiqarish hajmiga ega yangi “Yoshlik” konini o‘zlashtirish ishlari olib borilmoqda. 2025–2026-yillarda mis ishlab chiqarishning o‘sishi 148 dan 250 ming tonnagacha bo‘lishi kutilmoqda.
Qashqadaryo viloyati O‘zbekistonning eksport salohiyati yuqori hududlaridan hisoblanadi. Vohada eng ilg‘or texnologiyalar bilan jihozlangan, samarali ishlab chiqarish quvvatlariga ega korxonalar soni ko‘p. Hozirda ushbu korxonalar tomonidan import o‘rnini bosuvchi va eksportga mo‘ljallangan mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda. Qayd etish joizki, vohaning eksport salohiyatini oshirishda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksportining ham ulushi yuqori. Ma'lumotlarga ko‘ra, joriy yilda viloyatda yetishtirilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksport qilishda 30 dan ortiq tadbirkorlik sub'yekti ishtirok etgan. Ular tomonidan dunyoning ko‘plab mamlakatlariga qariyb 11 million AQSh dollarlik meva-sabzavot, poliz mahsuloti va uzum yetkazib berilgan.


Ayni kunda voha tadbirkorlari tomonidan qovun mahsulotlari eksporti avjida. O‘tgan davrda qariyb 240 tonna sarxil va xushtam qovun mahsuloti Rossiya Federatsiyasi va Yevropaning boshqa davlatlariga eksportga chiqarildi. Bu haqda Viloyat bojxona boshqarmasi Axborot xizmati xabar bermoqda.


Shunday korxonalardan biri “Produk grop biznes” MChJ tomonidan Rossiya Federatsiyasiga 2000 tonna qovun eksport qilinishi mo‘ljallangan.


- Joriy yilning o‘tgan davrida rossiyalik hamkorlarimizga 100 tonnadan ziyod qovun mahsulotini eksport asosida yetkazib berdik, - deydi “Produk grop biznes” MChJ bojxona ishlari bo‘yicha mas'ul xodimi Shukrullo Uboydullayev. Bojxona rasmiylashtiruvlarini o‘z ish joyimizdan, masofadan turib elektron tarzda amalga oshiryapmiz. Bu esa bizning qimmatli vaqtimizni hamda eng asosiysi ortiqcha sarf-xarajatlarni tejashimizga katta yordam beryapti.


- O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 iyunda “Mahalliy eksport qiluvchi tashkilotlarni yanada qo‘llab-quvvatlash va tashqi iqtisodiy faoliyatni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PQ-3077-sonli qarorining qabul qilinishi qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi tadbirkorlik sub'yektlariga yanada keng imkoniyatlarni taqdim etdi, - deydi “Qashqadaryo” TIF bojxona posti katta inspektori G‘olib Xaqnazarov. Sababi, qaror bilan joriy yilning 1 iyulidan boshlab, tadbirkorlik sub'yektlariga yangi meva-sabzavot, uzum va poliz mahsulotlari haqini oldindan 100 foiz to‘lash sharti bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri shartnomalar asosida eksport qilish huquqi berildi.


Mazkur qarorning qabul qilinishi mahalliy eksport qiluvchi tadbirkorlarning raqobatdoshligini va moliyaviy barqarorligini oshirishga imkoniyat yaratadi. Shuningdek, ortiqcha va eskirgan ruxsat berish tartibotlarini bekor qilish orqali ishbilarmonlik muhitini takomillashtirishga ham hissa qo‘shadi.

3.