O‘zbekiston milliy universiteti horijy filologiyasi fakulteti O‘zbek

belgi-alomatlar, belgi- signallar (ishoralar), belgi-

simvollar (ramzlar) va til

belgilari o‘ziga xos va mos vazifani bajaradi.

 Til tarkibini tashkil etuvchi struktural elementlar –

morfema, so‘z, so‘z birikmasi, gap, matn va boshqalar

muayyan informatsiyani olish va yetkazish uchun xizmat qilishi bilan informativ belgilarning eng asosiysi hisoblanadi va 2 tomonlama: informatsiyani ham qabul

qilish, ham yetkazish vazifasini bajaradi.

Til grafik belgilar sifatida ham, (yozuv, harf vositasida),

tovushli belgilar sifatida ham (og‘zaki so‘zlashuv, tovush vositasida), harakatli belgilarning o‘rnida ham qo‘llana oladigan ko‘p tarmoqli belgilar tizimidir.

Fonetik-fonologik sath.

Lug‘at sathi.

Grammatik sath.

 Shuning uchun tilni belgilarning belgisi deb atash mumkin. Til birliklarini 2 guruhga ajratish mumkin:

- tilning asosiy birliklari – fonema va morfema;

 - tilning konstruktiv birliklari –so‘z (leksema) va gap.

Bunda fonema til birligining ifoda tomoni va u til birliklarini ma’no jihatidan farqlashga xizmat qiladi.

Leksema lug‘aviy ma’no ifodalovchi morfema, morfema esa grammatik ma’no ifodalovchi va

so‘z shakllarini hosil qiluvchi birlikdir.

 Har qanday til birligi nutq jarayonida bir nechta variantlar: fonema, fonlar (allofon, tovush), leksema (alloleks, leksema varianti), morfema, morf (allomorf, morfema varianti), s o‘z, so‘z shakli, gap, jumla, orqali namoyon bo‘ladi. Bunda: morfema –

invariant, uning nutqdagi variantlari esa

allomorf yoki morfema variantlari hisoblanadi.

 Ko‘rinadiki, til va nutq o‘zaro farqli hodisalar, ayni paytda biri-

birisiz mavjud bo‘la ololmaydi.

Nutq tilsiz yuzaga chiqa olmaydi, til esa nutqni amalga

oshirish uchun yashaydi.

Til va nutqning o‘rtasidagi ushbu ziddiyat mohiyat va

hodisa dialektikasidan kelib chiqadi va tilning

barcha sathlarini qamrab oladi.

Tilning rivojlanishi, ichki qurilishi, tilning murakkab tizim ekanligi

I . A . Boduen de Kurtene, F.de Sossyur, H . B . Krushevskiy, F. Fortunatov, V.Bogoroditskiy, A.Potebnya, A.Shaxmatov, S. Obnorskiy,

V. Vinogradov, A .M.Peshkovskiy,

L.Shcherba kabi tilshunoslarning asarlarida yoritilgan .

• Tilning tabiati, mohiyati, kishilik jamiyatida bajaradigan vazifasi kabi muhim masalalar ilmiy o‘rganishni talab qiladi.
• Tilning ushbu tarkibiy qismlari muayyan qonuniyatlar asosida o‘zaro bog‘lanib, butun tilni hosil qiladi, til mazkur birikmalar negizida uzviy bog‘langan tizimni tashkil etadi.