«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»

60-mashq.
  Parchani o‘qing. Unda 
ota
  va 
padar
  so‘zlarining ma’no-
doshligidan nutq boyligini ta’minlashda qanday foydalanil-
ganligini izohlang.
Maryam opa ko‘rsatgan stullarga endi joylashgan paytimizda ulkan adi-
bimiz Odil Yoqubovning xiyol bo‘g‘iq, ammo o‘ktam ovozi hammamizni 
oyoqqa turg‘izib yubordi.
– Eh-he! Xuddi otasining uyidadek kerilib o‘tirishini ko‘ring bularni! – 
...tik gavdasini oldinga tashlabroq shoshmasdan kirib kelardi oqsoqol adib.
– Otamizniki bo‘lmay kimniki! – bo‘sh kelmadi Pirmat aka ham. 
– Siz faqat bizga emas, yana o‘nlab shogirdlaringizga ham ma’naviy 
padarsiz, ustoz! (A. Ko‘chimov)
61-mashq.
  Matnlarni o‘qing, ma’nodosh so‘zlarning qo‘llanishiga 
diqqat qiling.
1. Bu g‘ayritabiiy vajohatga to‘la sas o‘tovda keng, og‘ir po‘stinga 
o‘ralgancha endigina uyqu to‘riga chirmalgan Ermanga shunchaki itning 

59
ovozi emas, balki yer bag‘irlab o‘rmalab kelayotgan baloyi azim – qirq 
ming oyoqli yovuz, dahshatli bir maxluqning sharpa – sadosidek tuyul-
di.  (N. Norqobilov) 2. Do‘stim Sharif aytganki, «E o‘rtoqlar, durustroq 
o‘ylanglar. Bu o‘zi muzey bo‘lsa, muzeyda tarixdan, ya’niki o‘tmishdan 
o‘zga yana nima bo‘lishi mumkin?!» Xayriyatki, tushunishgan. Ular av-
valboshdan tushunishga moyil edilar, lekin tushuntiradigan mard topilmay 
garang bo‘lardik. Ha, birodarlar, marhum do‘stimiz shunday mard odam 
edi.  (Murod Muhammad Do‘st)
62-mashq.
  Matnni o‘qing. Leksik va sintaktik ma’nodoshlikning nutq 
boyligini ta’minlashdagi ahamiyatini tushuntiring.
O‘shanda his-hayajonga bandi bo‘lgan Erman qasam zamiridagi o‘ta 
og‘ir, o‘ta zalvarli yukni dastlab to‘la his etmagan, guldor kigiz ustida 
bamisoli baqadek tosh qotib o‘tirgan, hayratdan tosh qotgan Itolmasning 
behad quturishini va uning g‘azabkor bo‘kirishidan tog‘lar boshi ko‘chib, 
olam ostin-ustun bo‘lib ketishini kutgan. Biroq u kutgan hol yuz ber-
ma 
di – Itolmas quturmadi. U biror muddatdan so‘ng xayolini jamlab, 
jilovlab, avvaliga nimtabassum qildi, so‘ng kuldi. (N. Norqobilov)
63-mashq.
  Matnni o‘qing. Nutq tuzuvchining qanday gap shakllari-
dan foydalanganini aniqlang, bu jihatlarning nutq boyligini 
ta’minlashdagi o‘rnini tavsiflang.
Yaxshiboyev hozir o‘zi gaplashgan yigitning qiyofasini ko‘z oldiga 
keltirdi: yoshi qirqda, lekin, nari borsa, o‘ttizlik ko‘rinishi bor: qomat-
dor, xipcha, sochlari orqaga taralgan, silliq taralib, ustidan lok sepilgan; 
to‘qrang kostyumi sutday oppoq ko‘ylakda, misoli tanburning toriday 
tarang; yuzida tavoze, ammo jilmaygani sezilmaydi. Necha yildirki, 
Yaxshiboyev uning yuzini ko‘rib, «odam degan qanaqasiga jilmaymasdan 
ham tavoze qilishi mumkin», deya bosh qotiradi. Birinchi yordamchi esa 
buning tamoman aksi: dehqonsifat; semiribroq ketgan; yoshi ham biror 
ellikni qoralagan; gaplari keskin va bejog‘siz. (Murod Muhammad Do‘st)
Sh. Rahmatullayevning «O‘zbek tilining izohli frazeologik lu-
g‘ati»dan olingan quyidagi iboralarning izohlarini esda tuting. Ular 
ishtirokida gaplar tuzing.