«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»

NuTqNINg BOyLIgI
1-topshiriq.
  Berilgan parchada ayni bir xil birikmaning bir necha mar-
ta qo‘l 
lanishi natijasida nutqning kambag‘allashayotganiga 
diqqat qi 
ling, uni izohlashga urinib ko‘ring.
Men esa, iloji boricha, kuchimning boricha chopib, jinoyatchidan ortda 
qolmaslikka, uning qorasini ko‘zdan yo‘qotmaslikka tirishaman... Valitov 
yo‘l ustiga gursullab ag‘anadi, Davletshin chaqqonlik bilan uning ustiga 
minib oldi... Bor kuchi bilan tipirchilab, oyoqlari bilan tepinib ko‘rsa 
ham, Valitov uni ustidan irg‘itib tashlay olmadi... Biz yetib kelgan edik. 
Bor kuchim bilan uning qo‘liga yopishdim. (M. Nasibullin) 
2-topshiriq.
  Matnni o‘qing. Ma’nodosh so‘zlarning qo‘llanish o‘rinla-
riga diqqat qiling.
Mirzakarimboy ilonning yog‘ini yalagan odam edi: hamma boylar 
kabi ayyor, mug‘ombir, puxta-pishiq; u yuraksiz emas, balki har ish-
da ehtiyotkorlik 
ni ma’qul ko‘rar edi. Mana shular orqasida u, kamtarin 
mahalla baqqolining o‘g‘li Karim chittak – kichkina, lekin harakatlari 
chaqqon va ildam bo‘lganidan, yoshlikda shunday laqabi bor edi, – hozir 
kimsan Mirzakarimboy!.. (Oybek)
Nutq ta’sir va tasvir quvvatini namoyon qilishi uchun u boylik 
sifatiga ega bo‘lishi zarur. Nutqning boy yoki kambag‘alligi unda 
tilning bir-biridan farq qiladigan unsurlari (so‘zlar, ma’nolar, into-

58
natsiya, sintaktik tuzilmalar, iboralar va sh.k)dan qay darajada foy-
dalanilganlik bilan belgilanadi. Ayni bir til unsuri nutqda qanchalik 
kam takrorlangan bo‘lsa, bu nutqning boylik darajasi shunchalik 
yuqori bo‘ladi yoki, aksincha, muayyan til unsurining takrori ko‘p 
bo‘lgan nutq kambag‘al hisoblanadi va uning ta’siri ham shunga 
yarasha bo‘ladi.
Nutqning bu sifati rang-baranglik tarzida ham talqin etiladi, 
ya’ni boylik tegishli fikr ifodasi uchun qo‘llangan til birliklarining 
xilma-xilligi, rang-barangligi bilan o‘lchanadi.
Boy nutq tuzish uchun ifodalarning bir xilligidan qochish, ayni 
bir tushuncha yoki fikrga farqli-farqli til birliklarini tanlash lozim. 
Buning uchun esa nutq tuzuvchi yetarli miqdordagi so‘zlar, ularning 
ma’nolari, so‘z birikmasi va gap modellari zaxiralariga sohib bo‘l-
mog‘i talab etiladi. Bu zaxira qancha boy bo‘lsa, notiq o‘z nutqi-
ning maqsadiga muvofiq tarzda undan maqbul birliklarni tanlash, 
xilma-xil ifodalarni ishga solish imkoniyatiga shunchalik ko‘proq 
ega bo‘ladi.
Nutqning boyligi sifati boshqa uslublarga qaraganda, badiiy uslub-
da alohida o‘rin tutadi.