O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

187
усталарнинг маҳорати мужассам бўлган.
Хайрулла Пўлатов.
ЧЎПОНОТА 
МАҚБАРАСИ - 
Самарқанддаги меъморий ёдгорлик (15-
а.). Бино тўртбурчак тарҳли, тўрт томо-
нида эшик ўрни бор. Бино ташқариси 
безаксиз, фақат гумбази феруза рангли 
кошинлар билан қопланган. Бино ичи 
ва пойгумбаз ганч сувоқ қилинган. Ч.м. 
ёпмаси ташқи ва ички гумбазли тузи-
лишга эга: хонанинг гумбази равокларга 
қўйилган; ташқи гумбаз баланд пойгум-
базга ўрнатилган. Бу услубдаги қурилма 
Ч.м.да илк бор қўлланилган бўлиб, кей-
инги иншоотларда янада мукаммаллаш-
тирилган.
ЧЎПХИНА, ёввойи хина (Impatiens 
parvifl ora) — хинадошларга мансуб бир 
йиллик ўт. Пояси тик, бўғинлари йўғон, 
учи шохланган, бўйи 30—50 см, попук 
илдизли, туксиз, нозик, чиройли. Баргла-
ри оддий, қисқа бандли, бутун, тухум-
симон ёки эллипссимон, четлари тиш-
ли. Гуллари сариқ, икки жинсли, май-
да, сачок тўпгул ҳосил қилади. Меваси 
қаламсимон, бўйи 15—20 мм, кўп уруғли. 
Ч. июнда гуллайди, июлдан то сент.гача 
мевалайди. Тоғ ва адирларнинг нам ва 
соя ерларида, қояларнинг ёриқларида, да-
рахтлар тагида ўсади. Тошкент, Фарғона, 
Самарканд, Қашқадарё ва Сурхондарё 
вилоятларида воҳа ва боғларда бегона ўт 
сифатида учрайди. Ч.дан бўёқ олинади. 
ЧЎПЧАК - қ. Эртак. 
ЧЎР, Чур — Турк хоқонлиги 
бошқарувидаги унвонлардан бири. Қад. 
турк битиктошлари, хитой, суғд, араб, 
форс манбаларида учрайди. Ч. унвони, 
асосан, хоқонликнинг ғарбий қисмидаги 
«Ўн ўқ» бошқаруви таркибида беш 
дулу уруғи ва б. йирик туркий урутлар 
бошлиқларига нисбатан қўлланилган. 
Жумладан, ушбу унвон хитой манба-
ларида чжо шаклида қайд қилиниб, 
Ғарбий Турк хоқонлиги бошқарувида 
ислоҳот ўтказилганлиги ва Еттисувда-
ги Суяб дарёсининг шарқий ҳавзасида 
яшовчи дулу қабиласининг бешта уруғи 
бошлиқларининг ҳар бирига чжо (чўр) 
унвони берилгани айтиб ўтилади. Ч. унво-
ни хоқонлик таркибидаги бошқа ўлкалар 
бошқарувида ҳам ишлатилиб, баъзан 
киши номлари таркибида қўлланилгани 
кўзга ташланади. Табарийнинг «Тарих 
аррасул валмулук» (9-а.) баъзи нусхала-
рида Фарғона ҳукмдорининг исми Жўр 
(Чўр) тарзида учрайди. Яъқубийнинг 
«Китаб албулдон» (9-а.) асарида Фарғона 
ҳукмдорининг авлоди тарзида курсатил-
ган Билгачўр исмидан ҳам водийнинг 
бошқарувида Ч. унвони қўлланилганини 
пайқаш мумкин. Урхун битиктошлари-
да Кўлчўр, Чўртегин, араб манбаларида 
Харачур, Алпчур, Алтучур каби туркий 
лашкарбошилар исми учрайди.
Ад. Исҳоқов М., Унутилган под-
шоликдан хатлар (бир туркум суғд 
ҳужжатларининг ўзбек тилига таржима-
си ва изохлари), Т., 1992.