O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЭҲТИЁЖЛАР — организм, ин-
сон шахси, ижтимоий гуруҳ, умуман 
жамиятнинг ҳаёт фаолиятини сақлаб 
туриш учун зарур бўлган нарсаларга 
талаб, муҳтожлик. Назарий ва амалий 
иқтисодиётнинг фундаментал категори-
яларидан бири. Э. субъект билан унинг 
фаолияти ўртасидаги боғланишларни 
ифода этади ва мақсадлар, майл-
лар, интилишларда ва пировардида 
ҳаттиҳаракатлар, 
феълатворда 
юза-
га чиқади. Фаолият соҳасига қараб 
меҳнатга, билимга, мулоқотларга; объек-
тига қараб моддий, маънавий; субъектига 
кўра якка (шахсий), гуруҳий, жамоавий, 
ижтимоий Э. бўлиши мумкин. Э.нинг 
умумий қонунияти — уларнинг умуман 
бевосита инсон фаолиятига, хусусан, 
ижтимоий ишлаб чиқариш га боғлиқ 
бўлишидир. Айни пайда фаолликка ун-
довчи куч бўлган Э., ўз навбатида, ҳаёт 
шароитларига танлама таъсир кўрсатади, 
уларнинг ўзига хос томонларини белги-
лайди, у ёки бу фаолият усулларини ва 
Э.ни қондирадиган предметлар ишлаб 
чиқаришни рағбатлантиради. Мас, бир 
вақтлар кишиларда автомобилга пайдо 
бўлган Э. уларни яратиш йўлида изла-
нишларнинг бошланишига сабаб бўлди, 
бутун бир саноат тармоғининг пайдо 
бўлишига олиб келди.
Тарихан Э. ўсиб боради, улар 
хилмахил, 
ўзгарувчан, 
тузилмавий 
ўзгаришларга учраб туради. Э. тизими-
да иқтисодий эҳтиёжлар асосий ўринда 
туради. Уларга биринчи навбатда, мод-
дийашёвий Э. (моддий ва маънавий) — 
озиқ-овқат маҳсулотларига, кийимкечак, 
ахборот воситалари (газета, китоб ва 
бошқалар)га Э., шунингдек, иқтисодий 
Э. тузилмасида олий ўринда турадиган 
меҳнат қилиш, таълим олиш, соғлиқни 
сақлаш Э.и киради.
Иқтисодий Э.ни ҳам уларни рўёбга 
чиқарадиган субъектларига қараб тас-
нифлаш мумкин (шахсий — якка, жамоа 
ва ижтимоий — умумий Э.).
Бозор муносабатлари шароитлари-
да иқтисодий Э. пул билан воситалана-
ди ва талаб сифатида юзага чиқади (қ. 
Талаб ва шаклиф). Ишлаб чиқариш ва 
Э. ўртасидаги теран ички боғланишлар 
эҳтиёжларнинг ўсиб бориши қонунида ўз 
ифодасини топади. Иқтисодиётнинг бу-
тун тарихини энг оддий Э.дан тобора ҳар 
томонлама ривожланган инсон Э.ининг 
шаклланишига ўтиш тарихи тарзида 
қараш мумкин.
Шерқул Шодмонов.