O’zbеkistоn хаlq tа’limi vаzirligi

Qo'llanilish doirasi chegaralangan leksika

Qo'llanilish doirasi chegaralangan leksikani uchga bo'lib o'rganish mumkin:

1. Dialektal leksika.
2. Terminologik leksika.
3. Argo va jargonlar.
Dialektal leksika. Ma'lum bir hududda yashovchi kishilar tiliga xos leksemalar dialektal leksika deyiladi. Ular ilmiy terminologiyada dialektizmlar ham deb yuritiladi. Misollar: kalapush (Buxoro) — do'ppi, g'o'z (Xorazm) — yong'oq, tishiq (Farg'ona) — tushun, poku (Samarqand) — ustara.
Badiiy adabiyotda va kinofilmlarda mahalliy koloritni aks ettirish, asar qahramonlari nutqini real berish maqsadida dialektizmlardan foydalaniladi. (Lekin bu bilan dialektal leksema adabiy tilda o'rnashdi degani emas, albatta. Badiiy adabiyot va kinofilmlarda shevaga xos unsurlarni ishlatishda quyushqondan
chiqib ketish yaxshi emas. Ularni qo'llash me'yor doirasida bo'lmog'i lozim).
Ayrim leksemalar adabiy tilda boshqa, shevada boshqa ma'noda ishlatiiadi. Masalan, [pashsha] leksemasi sememasi lug'atda «yozgi qo'sh parda qanotli hashorat» deb berilgan. Biroq ayrim shevalarda u (chivin] leksemasi o'rnida ishlatiiadi. «Ikki qanotli, uzun mo'ylovli qon so'ruvchi mayda hashorat» sememasiga ega bo'lgan [chivin] leksemasi esa [pashsha] leksemasi o'rnida ishlatiladi. Masalan: Ajal yetmay o'lmas Boysunning xoni, Besabab chiqmaydi chivmning joni [«Alpomish»] gapidagi [chivin] leksemasi kunduzi uchadigan qo'ng'ir —qora tusli mayda hashoratni ifodalasa, atrofda g'uv —g'uv pashsha: oyoqlarga yetishadi, burun kataklariga suqiladi, quloqni uzadi (Oybek) gapidan [pashsha] leksemasi mazkur hashoratning atamasidir. Yoki irkit leksemasi abadiy tilda «kir_r iflos» degan ma'no bilan qo'llansa, ayrim shevalarda «ayron xalta», boshqasida esa «beo'xshov, qo'pol ko'rinishli» ma'nosiga ega. Demak, ba'zan leksemalar umumiste'mol birlik bo'Jsa, uning ayrim ma'nosi shevaga xos hisoblanadi.
Dialektal leksemani ham uning adabiy tildagi muqobiliga sinonim sanamaslik Jozim, Chunki ular ham adabiy tilda so'zlashuvchi barcha kishilar uchun ijtimoiy qiymat kasb etmagan.
Terminalogik leksika. Terminologik leksikani ikkiga ajratish mumkin.
1. adabiy tilga mansub terminologik leksika:
2. dialektal terminologik leksika
Fan —texnika, qishloq xo'jaligi, san'at va madaniyat sohalariga xos leksik birliklar va so'z birikmalari termin deyiladi. Maxsus leksika deganda ma'lum bir sohaga tegishli lug'aviy birliklar va ularga tenglashgan birikmalar tushuniladi. Bunday maxsus leksika terminologiya ham deb yuritiladi: lingvistik terminologiya, fizik terminologiya.
Terminlarning chegaralangan qo'llanishga egaligi ularaing boshqa soha vakillari uchun tushunarsiz bo'lishi degani emas. Masalan, to'g'ri chiziq, gap, so'z turkumi, tezlik atamalari ko'pchilik uchun tushunarli. Ammo ular boshqalar nutqida kam iste'mollidir.
Terminlar ko'pincha umumiste'mol leksikadan ma'lum bir ma'nolarining maxsuslashuvi asosida hosil bo'ladi. Masalan, fojia, ega, ot₍ termik, qo'nish, ayirish leksemaJari umum- iste'mol birliklardir. Ammo ilmiy terminologiyada ham shunday leksemalar mavjud. Xo'sh, ko'p sememali leksemaning ma'lum bir ma'nosida qo'llanishi deyish kerakmi yoki alohidami? Agar atamalar alohida leksemalar deb qaraladigan bo'lsa, ular umumiste'moldagi leksemalar bilan omonimik munosabatdami?
Ma'lumki, ko'pgina omonim leksemalar aslida ko'p ma'noli leksemalar ma'nolaridan binning boshqalaridan uzilishi natijasida hosil bo'ladi. Masalan, yoz (fasl), yoz (tasvirlamoq) va yoz (yoymoq) leksemalari aslida bir polisemantik leksemaning turli ma'nolari asosida hosil bo'lgan omonimik birliklardir. Ularning etimologik ildizlari bittadir. Bunga Qoshg'ariy lug'atidan olingan «Yoy qish bila qarishti» misrasini keltirish asosida amin bd*lish mumkin. Xat yozmoq birikuvidagi yozmoq fe'lining asl etimologik ma'nosi «fikrni qog'ozga yoymoq»dir.
Shunday ekan, terminlarni ham asl zotidan uzilgan mustaqil leksemalar sifatida qarash lozim. Bunga terminlarga quyiladigan bir ma'nolilik talabi ham asos bo'ladi. Demak, termin va umumiste'mol leksema bir narsaning ikki qirrasi, bir leksemaning ikki ma'noda qo'llanilishi emas.
Kasb — hunar terminlari turli kasb — hunar egalari nutqida qo'llanuvchi leksemalardir. Kasb —hunar atamalari shu hunar egasi qaysi sheva vakili bo'lsa, shu sheva leksikasi tarkibiga kiradi. Masalan, Shahrisabz shevasiga mansub hunarmand ishlatadigan atama Buxoro shevasida bo'lmasligi mumkin. Shuning uchun kasb — hunar leksemalari ikki hissa chegaralangan leksikani tashkil etadi. Bu leksika, birinchidan, ma'lum bir sheva doirasida bo'lsa, ikkinchidan, shu shevada so'zlashuvchi ayrim kishilar nutqiga xosdir.
Ilmiy terminlar ko'p holfarda tarjimasiz bo'lganligi tufayli dunyo oromining bir butunlik sifatida ushlab turadi. Masalan, fonetika, morfologiya, sintaksis kabi terminlar dunyo tilshunosligi uchun mushtarakdir.
Turli soha terminlari o'xshash bo'lishi mumkin. Masalan, morfologiya atamasi tilshunoslikda ham, zoologiyada ham ishlatiladi. Ammo ularni omonim leksemalai sifatida qarash maqsadga muvofiq. Terminlar ma'lum bir tilga xos yoki baynalmilal bo'lishi mumkin. Masalan, tilshunosligimizdagi gap kengaytiruvchisi, gap markazi atamalari faqat o'zbek tiliga xosdir, atom, vodorod, natriy, leksema, semema atamalari baynalmilaldir. Baynalmilal atamalarni tarjima qilishga, ularga muqobil variant qidirishga urinish yaramaydi.
Jargon ham qo'llanishi chegaralangan leksika tarkibiga kiradi. (frans. jargon) Kasbi, jamiyatdagi o'rni, qiziqishlari, yoshiga ko'ra alohida sotsial guruhni tashkil etgan kishilarning, asosan, og'zaki nutqida ishlatiladigan va ma'nosini boshqalar ko'p hollarda anglab yetavermaydigan birliklar jargon deyiladi. Masalan, programmistlar jargoni, talabalar jargoni, aslzodalar jargoni, o'g'rilar jargoni, artistlar jargoni va h.
Jargon umurnxalq tilidan maxsus leksikasi va frazeologiyasi hamda yasovchi vositalarining o'ziga xos tarzda qo'llanishi bilan farqlanadi:
otarchilar jargoni: yakan (pul).hasut (non); o'g'rilar jargoni: xurmo (buxoro tillo tangasi);
mahbuslar jargoni: maymun (oyna)_f timsoh (qaychi), oq kaptar (geroin), yashil (militsioner);
talabalar jargoni: yopmoq (sessiyani tugatmoq), vozdux (stipendiya), yaxlamoq (imtihondan qaytmoq), stukach (chaqimchi);
yoshlar jargoni: g'isht (xunuk)_F sindirmoq (lol qilmoq), krutoy (ketvorgan), risovka (ko'z-ko'z qilmoq), uxlatib ketrnoq (aldamoq).
Jargonlarning tarkibi boshqa tillarda olingan o'zlashma birliklar bilan boyib boradi.
Jargonga xos leksemalar tez — tez yangilari bilan almashib turadi.
Jargonlar ochiq va yopiq turga bo'lmadi, Agar sotsial guruh o'z xatti — harakati_t qarashlari va maqsadini yashirish uchun jargon ishlatsa, bunday jargonlar yopiq jargon deyiladi. Bunga o'g'rilar, mahbuslar va bezorilarning jargonlari misol bo'ladi. Ayrim soha vakillari va soha guruhlari nutqiy tejamkorlik uchun, ba'zan o'zlarini ajratib ko'rsatish uchun jargon qo'llaydilar.
Adabiy tilga jargonlar badiiy adabiyot orqali kirib boradi.
Jargonlarning kelib chiqishi_r qo'llanilishi, turlari kabi masalalar sotsiolingvistikaning o'rganish manbaidir.
«Nutq madaniyati» fani adabiy tilga jargonlarning kirib kelishiga yo'l qo'ymaslik uchun kurash olib boradi.
Argo (fransuz. argot) ayrim professional yoki sotsial guruhning o'ziga xos tilidir. Argo bir necha til unsurlaridan iborat qorishiq va ko'p hollarda, boshqalarga tushunarsiz nutq turida namoyon bo'ladi. Argo tili o'z grammatikasiga ega emas. Unda umumxalq tili grammatikasiga tayaniladi. Argo nutqda ikki maqsadning biri uchun qo'llaniladi:
l)kommunikatsiya predmetini sir tutish;
2)o'zini boshqalardan ajratib ko'rsatish.
Misollar: l.Bizga ziyofat malhuz emas. Ne'mati jannatni keltir (Hamza.) Malhuz emas — o'ylangan emas, ne'mati jannat — yor, majibuba. 2.Tanzil deng, taqsir.(Hamza.) Tanzil — foyda. 3.Tavajjuh aylang. Shovaqqu' qiling.
Argolar ham jargonlar kabi so'zlashuv nutqida va badiiy adabiyotda sotsial — ramziy vazifa bajarish uchun ishlatiladi.