O’zbekiston davlat jismoniy tarbiya va sport universiteti adaptiv jismoniy tarbiya va sport kafedrasi

Nazorat savollari 
1. Har bir o’quv mashg’uloti necha qismdan iborat? 
2. Sog’lom turmush tarsi deganda nimani tushunasiz? 
3.Jismoniy yuklamalarning ta’siri haqida fikr bildiring? 
4.Sog’lomlashtirish mashg’ulotlari organizmning funksional holatiga ta’siri qanday? 
Foydalanilgan adabiyotlar 
1.Arziqulov R.”Sog’lom turmush tarsi asoslari” T-2005 
2.Irgashov Sh. “Voleyologiya” T-2015 
3.Mutalova Z. “Sog’lom turmush tarzi” T- 2007. 
4.Safarova D D, Shakirjanova K.T, Abduraxmonova N.K.”Voleyologiya asoslaridan 
ma’ruzalar to’plami”
Т 2006. 
 

---

153 
IV-BOB. Sog’lomlashtirish texnologiyasi tizimida nazorat qilish va nоan’anaviy 
sog’lomlashtirish mashg’ulotlarini tashkil etish uslublari 
4.1.Sog’lomlashtirish mashg’ulotlarining noan’anaviy vositalari va qo’llash 
uslubiyati.
 
Individual jismoniy sog’lomlashtirish dasturlari ma’lum dinamika tartibga ega 
bo’lishini yodda tutish zarur, chunki chunki organizmning joriy holati ma’lum davrda 
o’zgarib turadi. Bu esa ma’lum bir vaqt oralig’ida jismoniy yuklamalarning 
davomiyligi, intensivligi takrorlanib turish tezligi hamda hajmining o’z vaqtida 
to’g’irlash imkonini beradi. So’ngra qaysidir vaqt oralig’ida yana qo’shimcha 
o’zgarishlarni kiritish mumkin. Shunday qilib, organizmning joriy holati- bu ushbu 
vaqt oralig’idagi uning mehnat qobiliyati va salomatlik darajasini ifodalaydi. 
Joriy salomatlik darajasini kompleks baholash, odam uchun o’z hayot tarzini nazorat 
qilish va o’z vaqtida salomatlikni ta’minlash uchun choralar ko’rishga imkon 
yaratadi. Joriy holatni nazorat qilish ma’lum tizim asosida amalga oshirilishi kerak. 
Ular quyidagicha bo’lishi mumkin: 
- O’zini nazorat etish, aniq test vazifalarini bajarish va ularni oldingisi bilan 
taqqoslash. Ulardan eng oddiysi, ertalab tich holatda, yotgan joyda pulsni hisoblash. 
Chiniqqanlik darajasiga qarab, puls tezligi bir4 daqiqada 50-60 urushgacha kamayishi 
va stabillashishi mumkin. 
- Davriy nazorat, ma’lum vaqt oralig’ida o’tkazilib (hafta, oy) olingan natijalar 
solishtiriladi. 
-Joriy nazoart, subektiv va obektiv ma’lumotlarni o’z ichiga oladi.Bu baholash 
nafaqat mustaqil amalga oshiriladi, balki mutaxassislar shifokorlash va pedagoglarni 
jalb etish mumkin. Joriy nazorat natijalari jismoniy yuklamalar tarkibiga aniq 
o’zgartirishlar kiritish mumkinligi haqida qaror qilishga imkon beradi, ya’ni bu 
odamning charchash darajasi va hozirgi vaqtdagi hayot tarzining holatiga qarab 
belgilanadi. 
- Bosqichli nazorat, davriy ravishda 2-3 marta shifokor nazorati ostida o’tkaziladi, bu 
yerga organizmning funksional ko’rsatgichlarini aniqlash uslublari kiritiladi. Bu 
jismoniy yuklamalarning samaradorligini nazorat qilishga imkoniyat yaratadi, 

---

154 
sog’lomlashtirish dasturlari kooreksiya qilinadi va bemorning salomatlik holati to’liq 
baholanadi. 
Organizm holatini ob’ektiv nazorat etish, aynan shu ahvolning rivojlanishiga 
olib kelgan ta’sirlar majmuasini va olingan natijalarning tahlilini o’z ichiga 
oladi.Buning uchun nafaqat bajarilgan jismoniy yuklamarni, balki ushbu davrdagi 
hayot tarzining barcha qirralarini inobatga olish zarur: maishiy va kasbiy 
xususiyatlar,ruhiy emotsional hoilat, uyqu va ovqatlanish xarakteri, ob-havo va iqlim 
sharoitlarini va boshqalar.Bularning barchasi hayot tarzini to’g’ri baholash va 
optimallashtirishni 
ta’minlab, salomatlikni 
saqlash 
va 
mustahkamlashga 
yo’naltiriladi. 
Aerob mashqlar- bu yengil jismoniy yuklamalar, bunda yirik mushaklar guruhu 
ishtirok etadi, ko’pincha tana mushaklari, ushbu mushaklarni uzoq vaqt davomida 
bajarish mumkin.Bu jismony yuklamalarga yurish, yugurish, suzish, tennis, 
velosipedda uchish, ritmik gimnastika kiradi va boshqalar. 
Anaerob mashqlar qisqa vaqt ichida yuqori jismoniy faollikni ta’minlaydi.Ular 
mushaklar kuchini oshirib, bo’g’inlar va suyakning bog’lam apparatini 
mustahkamligi va chidamliligini oshiradi. Bunday mashqlarga og’ir atletika 
bodibilding kiradi.Shuni e’tiborga olish lozim, maskur mashqlar qisqa vaqt ichida 
organizmga juda katta yuklama beradi, ular nafasni ushlab bajarailadi va organism 
kam 
kislorod 
oladi.Shuningdek, 
bu 
mashqlarda 
yurak-qon-tomir 
tizimi 
chiniqmaganligi tufayli, ayniqsa, qon bosim yuqori va boshqa yurak kasalliklari 
bo’lgan odamlarda zarar keltirishi mumkin. Shu bilan birga, ko’plab maxsus 
yaratilgan jismoniy mashqlar aerob va anaerob elementlarni o’z ichiga oladi.Jismoniy 
yuklamarni bajarishda ularning inmtensivligi muhim ahamiyat kasb etadi.Individual 
yuklamarning intensivligi nazorat qilishning eng qulay usuli bu (YQS) yurak 
qisqarishlari sonini hisoblash.Jismoniy yuklamalrni bajarish vaqtda YQS “havsiz 
zona”da bo’lishi, ya’ni maksimal pulsning 50-75% ni tashkil etishi lozimligini yodda 
tutish zarur.Yosh ulg’ayib borishi bilan maksimal YQS kamayib, vaqt o’tishi bilan 
“havsiz zona” ko’rsatgichlari esa qisqarib boradi.Individual havsiz zonani aniqlash 
uchun avvalo, bir daqiqada eng yuqori yurak qisqarishlarini sonini hisoblash lozim, 

---

155 
220 dan yoshingizni ayirasiz.So’nga “havsiz zonani”ning yuqori va pastki 
chegarasini aniqlash uchun olingan natija 0,50 va 0,75 ga ko’paytiriladi.Masalan, siz 
50 yoshdasiz, siz uchun mo’tadil yuklama yurakni bir daqiqada 85 dan 128 gacha 
qisqarishiga majbur qiladi.Ushbu ko’rsatgichlar sizning “havsizlik zonangizni” 
tashkil etadi. 
Tadqiqot uslublari. 
Ishni amalga oshirish uchun quyilgan vazifalarni xal qilishda quyidagi ilmiy-
tadqiqot uslublaridan foydalanildi: 
1.
Ilmiy-uslubiy adabiyotlarni o‘rganish va taxdil qilish; 
2.
Pedagogik nazorat; 
3.
Mashg‘ulot jarayonining taxlili; 
4.
Matematik-statistik uslublar. 
Matematik-statistika uslubi orqali, tadqiqot natijasiga ko‘ra, turli ko‘rsatkichlar 
aniqlanib ularning samaradorligi o‘rganildi va olingan natijalarni o‘rtacha arifmetik 
ko‘rsatkichlari aniqlanib styudent t- mezoni buyicha statistik bog‘liqlik va 
ishonchlilik darajasi aniqlandi. 
Ilmiy-uslubiy adabiyotlarni o‘rganish va taxlil qilish. 
Ushbu uslubdan dissertatsiya ishining barcha vazifalarini xal etish uchun 
foydalanildi. Dissertatsiya vazifalarini tanlashda xamda olingan natijalarni 
muxokama etishda xorijiy va mamlakatimizda o‘rganilgan tadqiqot natijalari taxlil 
qilindi. 
Adabiyotlarni taxlil qilish jarayonida xamda mashg‘ulotda qo‘llaniladigan 
asosiy usullarni aniqlash asosida o‘quvchilarda xarakatlarni takomillashtirish 
uslublari o‘rganildi. 
Mazkur uslub tadqiqotning ishchi farazini oldinga surishga imkon tug‘dirdi va 
ba’zi nazorat xulosalar ishlab chiqildi.