O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti

So‘nggi  paleolit  uzoq  davom  etgan  qadimgi  tosh  asrining  oxirgi  bosqichi  bo‘lib, 
nisbiy tarzda mil. avv. 40-12 ming yilliklarni o‘z ichiga oladi. Bu davr yodgorliklari mustye 
madaniyati  yodgorliklari  madaniyatiga  nisbatan  kamroq  o‘rganilgan.  Hozirgi  kunga  qadar 
O‘rta  Osiyoda  bu  davrga  oid  30  dan  ziyod  makonlar  ochilgan.  Samarqand  (shaharning 
o‘zida),  Xo‘jag‘or  (Farg‘ona  vodiysi),  Shug‘nov  (Pomir  etaklari),  Ko‘lbuloq  (Toshkent 
viloyati), Qorakamar (Tojikiston), Achisay (Qozog‘iston) yodgorliklari shular jumlasidandir. 
 
Toshkent  viloyatida  (Ohangaron)  joylashgan  Ko‘lbuloq  makonining  eng  tepadagi 
uchta qatlami so‘nggi paleolit davriga oiddir. Bu qatlamlardan nisbatan takomillashgan tosh 
qurollar  hamda  ko‘plab  hayvon  suyaklari  topilgan.  Shuningdek,  so‘nggi  yillarda 
Toshkentning  g‘arbidagi  Bo‘zsuv  I  makoni  ham  so‘nggi  paleolit  davriga  oid  ekanligi 
aniqlangan. 
 
Samarqand  shahrida  1939-yilda  ochilgan  yodgorlik  mintaqadagi  so‘nggi  paleolit 
davriga  oid  dastlabki  makon  hisoblanadi.  Samarqand  makoni  ko‘p  qatlamli  bo‘lib  bu 
qatlamlardan  ko‘p  sonli  (7,5  ming)  xilma-xil  topilmalar  topilgan.  Ular  orasida  qirg‘ichlar, 
kesgichlar,  sixchalar,  pichoqlar,  ushatgichlar,  boltalar  kabilar  bor.  Shuningdek,  madaniy 
qatlamlardan  gulxan  qoldig‘i,  ko‘mir  parchalari  va  gulxan  atrofidan  hayvonlar  hamda 
o‘simliklar qoldiqlari aniqlangan. Bu topilmalar bu yerda yashagan kishilarning ovchilik va 
termachilik bilan shug‘ullanganliklaridan dalolat beradi. 
 
Umuman  olganda,  ko‘pchilik  tadqiqotchilar  O‘rta  Osiyo  so‘nggi  paleolit  davrini 
asosan  uchta  -  Samarqand,  Xo‘jag‘or  va  Ko‘lbuloq  madaniyatlariga  ajratadilar.  Bu  davrga 
oid madaniyatlardan faqat Samarqand shahridan so‘nggi paleolit davri odamining qoldiqlari, 
ya’ni,  yelka  suyak  qismlari,  pastki  jag‘  va  tishlar  topilgan  bo‘lib,  tadqiqotchilar  bu 
suyaklarni 25-30 yoshli kromanyon qiyofali ayolga tegishli bo‘lgan deb hisoblaydilar. 
 
So‘nggi  paleolit  davriga  kelib  odamlarning  hayoti  va  turmush  tarzida  ham  turli 
o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi. Xususan, odamlar g‘orlardan chiqib yengil turar joylar, chayla va 
yarim  yerto‘lalarda  yashay  boshladilar.  Ular  endi  faqat  tog‘li  hududlarda  yashab  qolmay 
vohalar  bo‘ylab  tarqalib,  tekisliklarda,  daryo  va  ko‘llar  bo‘ylarida  joylashadilar  hamda 
qarindosh-urug‘chilik jamoalariga bo‘linadilar. Natijada jamiyatda juft oilalar paydo bo‘ladi 
hamda ular ayrim urug‘larni birlashtirib urug‘ jamoasini tashkil etadilar. 
 
Urug‘chilik  (matriarxat)  qadimgi  jamiyat  tarixining  alohida  bosqichini  tashkil  etib, 
bu jarayon ijtimoiy hayotdagi qator o‘zgarishlarning paydo bo‘lishiga zamin yaratdi. Lekin 
dastlabki  urug‘chilik  tuzumi  nisbatan  rivojlanishning  yuqori  bosqichiga  ko‘tarilgan 
bo‘lishiga qaramay, bu davr odamlari ovchilik, termachilik va baliqchilik bilan kun kechirar 
edilar. 
 
Paleolit  davriga  xulosa  yasab,  shuni  aytish  mumkinki,  bu  davrda  odamning  paydo