Me’morchilik va san’at
IX-X II asrl arda o‘lkada m arkazl ashgan yirik davlatlarni ng s hakll ani shi
va ularning rivoji, davlatchilikning mustahkamlanishi, ma’naviy hayot, ilm -
fanning
rivojlanishigagina
emas,
bal ki
moddi y
madani yat ning
ham
rivojlanishiga asos bo‘ldi. Samarqand, Buxoro, Urganch, Termiz, Uzgan va
Marv kabi s haharl arda s aro yl ar, masjid, madras al ar, minoral ar, maqbaral ar,
tim va karvonsaroylar ko‘plab qurila boshladi.
Bu davr O‘rta Osiyo me’morchiligida ijtimoiy sharoitdan kelib chiqib,
qurilish materiali sifatida paxsa, xom g‘isht va pishiq g‘isht hamda
bog‘lovchi element sifatida ganchdan foydalanish keng yo‘lga qo‘yilgan edi.
Bu vaqt da si nch qadab quril adi gan uy -jo yl ar va umum ahami yat ga ega
bo‘lgan binolar, saroylar, masjidlar, madrasalar qurilishida yog‘och ham
muhim o‘rin egallar edi.
X asrl arga keli b bi nokorli kda qurili sh tartibi ham o‘z gara boshladi.
Mahobatli quril ishda tomi gumbaz bil an yopil gan kub shaklidagi bi nol ar
muhim ahamiyatga ega bo‘la boshladi. Buxoroda qurilgan Ismoil Somoniy
qabri ustiga pishiq g‘isht bilan qurilgan go‘zal maqbara fikrim izga misol
bo‘la oladi. Bu bino to‘rtburchak shaklida bo‘lib, tomi gumbaz qilib
yopilgan. To‘rtburchakdan nayzali ravotlar yordami bilan sakkiz qirrali
shaklga o‘tilgan. Shu bilan birga bu bino to‘rt fasadlidir. Uning to‘rttala
tomoni ham bir xil, ol d tom o ni dek bez atil gan. Oddi y qilib a yt ganda,
binoning oldi, yoni va orqa tomoni yo‘q. Hamma tomoni bir xilda bezatilgan.
Ismoil Somoniy maqbarasini qurishda va bezatishda arablardagi o‘sha davr
uchun xos bo‘lgan me’moriy xususiyatlardan ham ko‘p foydalanilgan.
Masalan, binoning tashqi burchaklariga ustunlar o‘rnatish. Bino ichidagi
bunda y
s hakldagi ,
shuningdek,
dumaloq
manz arali
ma ydonl ar
ham
islomgacha bo‘lgan yodgorliklarda uchraydi.
IX-X asr m e’morchili gi uslublari ni s aql ani b qol ganli gini ko‘pl ab
masji dl ar m isolida ham kuzati sh m umkin. Yozm a m anbalarda qa yd
qilinishicha, somoniylar davridagi ko‘pgina masjidlar o‘z vaqtida
arablargacha bo‘lgan ibodatxonalarning masjidga moslashtirish asosida
qurilgan. Ular bir xonali bo‘lib, masjidning tomlari ustunga tayanib turgan.
Masjidlarning tomi odatda gumbaz shaklida bo‘lgan. Masjidlarda, ayniqsa,
111
mehroblari shaklli, yozuvli qilib qirqilgan g‘ishtlar, o‘yma ganchlar va hatto
tilla suvlar bilan bezatilgan. Bu davrga oid masjidlar to‘g‘risida so‘z
yuri til ganda, Buxorodagi M ag‘oki Attoron, Po ykand m asji di, Termizdagi
Chorustun, Shahristondagi Childuxtaron masji dl ari ni qa yd qil ish mumki n. Bu
yodgorliklar O‘rta Osiyoda diniy me’morchilikning rivojlanish yo‘llarini
kuzati sh i mkoni yatini berdi.
Nars haxi yni ng yozi s hicha, ami r N asr ibn Ahm ad Buxoro R egi stonida
o‘zi uchun katta saroy qurdirgan va uning qurilishiga katta mablag‘
sarflagan. Bu saroy g‘oyat go‘zal bo‘lgan. Saroyning oldida esa devonlar
uchun bi nol ar quri lgan. Am ir va hokimlar s aro yi Nis hopur, M arvda,
Sam arqand va bos hqa shaharlarda ham bo‘l gan. Bu s aro ylar o‘zlari ning
kattaligi va go‘zalligi bilan ajralib turgan. Ko‘p hollarda bunday saroylar
xushmanzara joylarda, bog‘lar ichida bunyod etilgan.
Saroylarning go‘zalligini Termiz shahridagi saroy misolida ko‘rish
mumkin . Bu saro y to‘liq ochib o‘rganil gan. S aro y s hahar mudofaa
devorlaridan tashqarida, bog‘lar orasida joylashgan va 10 gektarga yaqin
maydonni ishg‘ol etgan. Saroy mudofaa devorlari bilan o‘ralgan. Saroy
o‘zining mahobatliligi, serhashamligi va bag‘oyat go‘za l, nafis bezaklari
bilan odamni o‘ziga jalb qiladi.
Somoniylar davriga oid shahar va qishloq aholisining uylari to‘g‘risida
hozir arxeologiya ancha ma’lumotlarga ega. Bu borada qadimiy Samarqand -
Afros i yob, Xoras hkent -Kanka, Bi nkent, Termiz, M arv, Dehis ton kabi o‘nlab
yodgorl ikl arda olib boril gan izlani shl arning nati jasi diqqat ga mol ikdi r.
Afrosiyobda bu davrga oid katta bir mahalla ochib o‘rganilgan.
Somoniylar davrida me’morchilik o‘z taraqqiyotida katta yutuqlarni
qo‘lga kiritgan. O‘rta Osiyo me’morlari bu davrda shunday noyob binolar,
san’at durdonalarini bunyod etganlarki, ular asrlar osha odamlarni hayratga
solib kelmoqda.
Qoraxoniylar O‘rta Osiyoni bosib olgandan so‘ng bu yerdagi madaniy
hayotda ham katta o‘zgarishlar ro‘y berdi. Shaharlar taraqqiy etdi,
hunarm andchili k, savdo -soti q rivojlandi . Shaharl ar rivojl anis hi bil an shahar
aholisi soni ham ko‘payib bordi. Somoniylar davridayoq yirik shaharlar
bo‘lgan Samarqand, Buxoro, Termiz, Marv, Qoraxoniylar davrida yanada
kenga ydi . Bu shaharlar endi uch q ismli -ark, shahriston, rabotdan iborat edi .
Ularda yangidan yangi hashamatli imoratlar paydo bo‘lib, bu imoratlar o‘z
tuzilishi va naqshl ari bil an aj ralib turardi .
Qoraxoni y hukmdori Shams -ul -Mulk Buxoro yaqinida s aro y barpo etdi
va bundan t ashqari Haz ara qishlog‘i ya qinida Di ngaron masjidini va uning
yonida Barot -i -M ali k nomi bil an m ashhur bo‘l gan karvons aro y qurdi radi .
Buxoro shahrida 1127 - yil da Qoraxoni y Arsl onxon tomonidan m as hhur
imorat -Minora yi Kal on barpo etildi . Vobkentda X II as rning oxirida Buxoro
sadri Abdulaziz II tomonidan qurilgan minorani, Jarqo‘rg‘onda (Surxondaryo
vilo yati ) Qoraxoni yl ar tom onidan 1108 -1109 - yill arda barpo etgan minorani,
shuningdek, Buxorodagi Nomozgohni va Attoriy masjidini alohida ta’kidlab
o‘tish mumkin.
Qoraxoni yl ar davr i da Samarqand shahri da ham ko‘pl ab binolar barpo
etildi. Afrosi yobdagi arxeologik qazilm al ar shundan dal olat berib t uri bdi .
Lekin mo‘g‘ullar istilosidan so‘ng bu binolar vayronaga aylandi.
Termiz s hahri X I- XII asrl arda ancha rivojl andi , yangi must ahkam
mudofaa devori quri ldi, bu yerda barpo etil gan Termiz hukmdorlari saro yi
a yniqsa m ashhurdi r. Bu saro yni qazib ochgan arxeol ogl ar turli idishl ar bil an
112
birga afsonavi y ha yvonl ar t asvi ri ni ham topi shdi . XI -X II as r bos hlari da
Xorazmda ham ko‘pgina binolar qad k o‘tardi, jumladan, Urganchdagi
Faxriddin Roziy va Shayx Sharif maqbarasini, ko‘plab karvon saroylarni,
Buronqal’a, Naifqal’a va boshqalarni aytib o‘tish mumkin.
Biz o‘rganayotgan davrda me’morchilikdan tashqari bir necha suv
inshootl ari ni qurish va unda yo‘nil gan t osh, pi shiq g‘is ht, s uvga chi damli
quri lish qoris hmalaridan -bandl ar, novl ar, ko‘priklar, s ardobalar va korizlar
qurilgan. Bu inshootlar mamlakatda fan va ishlab chiqarishni g‘oyatda
rivojlanganligidan dalolat beradi. 1,5 mln. m.kub suvni to‘plas h
imkoniyatiga ega bo‘lgan Xonbandi nomli suv omborining qurilishi
fikrimizning dalili bo‘lib xizmat qiladi. Manbalardan ma’lum bo‘lishicha,
bunda y suv i nshootl ari ni qurish uchun suvning verti kal va gorizontal bosim
kuchlarini hisoblab chiqish va tog‘da qu rilganligi uchun tez-tez yerning
qimirlab turish kuchlarini ham matematik yo‘llar bilan hisoblab chiqish
lozim bo‘lgan va bu ish muvaffaqiyatli amalga oshirilgan.
Bu davr me’morchiligi bilan bir qatorda unga bog‘liq bo‘lgan
naqqoshlik va tasviriy san’at h am jadal sur’atlar bilan rivojlandi. Imoratlarni
o‘ymakor ustunlar va to‘sinlar, devorlarni esa bo‘yoqli, ganchkor naqshlar
bilan bezash keng rasm bo‘la boshladi. Sekin -asta naqqoshlik san’atida ham
ilgarigidek, odamlar va hayvonlarni tasvirlangandan ko‘ra murakkab
geometrik va gulli naqshlarga o‘tila boshlandi.
Naqqoshlik san’ati qadimgi Termizda juda rivojlangan edi. Bu borada
Hakim Termiziy maqbarasi davridan saqlanib qolgan o‘yma naqsh parcha
a yniqs a qim mat lidi r. Unda S am arqand usulini esl atuvchi s ebar cha shakli dagi
o‘ziga xos uslublar mavjuddir. Bu davrda hattotlik san’ati kitoblarni
ko‘chirishdagina emas, balki binolarni bezashda ham keng qo‘llanila
boshl andi.
IX-X II as rl arda madani y ha yotning yana bir tarki bi y qi smini tashkil
etuvchi musiqa san’ati ham rivojlandi. Albatta, markazlashgan yirik
davlatl arda iqtisod, xalqlarni ng t urm ush -tarzi yax shil ana borgani sari ilm -
fan, me’morchilik, tasviriy san’at bilan birga musiqa ham rivojlana
boshlaydi. Albatta, har yerdagidek bu yerda ham bayramlar, to‘ylar, xalq
sayillari
musiqa
va
qo‘shiqlarsiz
o‘tmagan.
Bu
haqda
Mahmud
Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘ati turk” asarida keltirilgan ma’lumotlar
diqqatga sazovordir. Bu davrda quyidagi musiqa asboblari bo‘lgan: ud,
tanbur, qubuz, rubob, na y, surna y, karna y, qushna y k abi g‘o yat xilma -xil
torli, zaburli va puflab chalinadigan cholg‘u asboblaridan keng
fo ydal anil gan. Bu davrda hatto yangi sozlar ixti ro etil gan. M as al an,
Rudakiyning zamondoshi Abu Xifz Sug‘diy nayga monand shohrud nomli
torli as bob yarat gan edi. Manbal ard a Abu Bakr R ubobi y, Bunasr, Buami r,
changchi Lo‘kariy kabi sozanda hamda hofizlarning nomlari saqlanib qolgan.
Rudaki y rud va t anbur kabi sozlarni yax shi gina chal adi gan s ozanda va
xushovoz hofiz bo‘lgan. Uning mashhur «Buyi jo‘yi Mo‘liyon» she’ri
ushs hoq ku yi da a yt il ib, ni ho yat da shuhrat qozongan. Ana s hu davr ku yl ari,
qo‘shiqlari xalqimizning klassik kuyi “Shoshmaqom” va boshqalar uchun
asos bo‘lib xizmat qildi.
Bu davrda she’riyatni g‘oyatda taraqqiy etganligini qayd qilgan edik.
She’riyat doimo musiqa bilan, o‘z navbatida musiqa musiqashunoslik fani
bilan uzviy ravishda bog‘liq holda rivojlanadi. O‘sha davrning buyuk
allom al aridan Al -Forobi y, Abu Ali ibn Si nol ar musi qa va m us iqashunosli kka
katta e’tibor berdilar va o‘zlarining nodir asarlarini yaratdila r.
113
Biz
ajdodlarimiz
qoldi rgan
bu yuk
meros ni
IX -XII
as rl arda
mamlakatimiz hududida yuz bergan chuqur ijobiy o‘zgarishlar, ilm -fan,
madaniyatni rivojlanishini o‘rganar ekanmiz, ularning yaratilishida
o‘zlarining buyuk hissalarini qo‘shgan buyuk allomalar, olimu-fuzalolarining
jahon
sivilizatsiyasi
rivojlanishiga
qo‘shgan
ulushlarini
alohida
ta’kidlaymiz. Jahon madaniyati rivojiga ularning o‘rinlarini aniqlab
olishimiz va ko‘rsatishimiz vaqti keldi. Ularning hammasi mustaqil
O‘zbekistonda yosh avlodni milliy g‘oya, milliy mafkura, Vatanga muhabbat,
sadoqat, g‘urur ruhida tarbiyalashda katta rol o‘ynaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |