O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti



Download 3,29 Mb.
Pdf ko'rish
bet68/164
Sana31.12.2021
Hajmi3,29 Mb.
#200128
1   ...   64   65   66   67   68   69   70   71   ...   164
Bog'liq
ingliz tili amalij gramatikasi (1)

 
Me’morchilik va san’at 
 
 
IX-X II  asrl arda  o‘lkada  m arkazl ashgan  yirik  davlatlarni ng  s hakll ani shi  
va  ularning  rivoji,  davlatchilikning  mustahkamlanishi,  ma’naviy  hayot,  ilm -
fanning 
rivojlanishigagina 
emas, 
bal ki 
moddi y 
madani yat ning 
ham  
rivojlanishiga  asos  bo‘ldi.  Samarqand,  Buxoro,  Urganch,  Termiz,  Uzgan  va 
Marv  kabi  s haharl arda  s aro yl ar,  masjid,  madras al ar,  minoral ar,  maqbaral ar, 
tim va karvonsaroylar ko‘plab qurila boshladi.   
 
Bu  davr  O‘rta  Osiyo  me’morchiligida  ijtimoiy  sharoitdan  kelib  chiqib, 
qurilish  materiali  sifatida  paxsa,  xom  g‘isht  va  pishiq  g‘isht  hamda 
bog‘lovchi  element  sifatida  ganchdan  foydalanish  keng  yo‘lga  qo‘yilgan  edi. 
Bu  vaqt da  si nch  qadab  quril adi gan  uy -jo yl ar  va  umum   ahami yat ga  ega 
bo‘lgan  binolar,  saroylar,  masjidlar,  madrasalar  qurilishida  yog‘och  ham 
muhim o‘rin egallar edi.   
 
X  asrl arga  keli b  bi nokorli kda  qurili sh  tartibi  ham  o‘z gara  boshladi. 
Mahobatli  quril ishda  tomi  gumbaz  bil an  yopil gan  kub  shaklidagi  bi nol ar 
muhim  ahamiyatga  ega  bo‘la  boshladi.  Buxoroda  qurilgan  Ismoil  Somoniy 
qabri  ustiga  pishiq  g‘isht  bilan  qurilgan  go‘zal  maqbara  fikrim izga  misol 
bo‘la  oladi.  Bu  bino  to‘rtburchak  shaklida  bo‘lib,  tomi  gumbaz  qilib 
yopilgan.  To‘rtburchakdan  nayzali  ravotlar  yordami  bilan  sakkiz  qirrali 
shaklga  o‘tilgan.  Shu  bilan  birga  bu  bino  to‘rt  fasadlidir.  Uning  to‘rttala 
tomoni   ham  bir  xil,  ol d  tom o ni dek  bez atil gan.  Oddi y  qilib  a yt ganda, 
binoning oldi, yoni va orqa tomoni yo‘q. Hamma tomoni bir xilda bezatilgan. 
Ismoil  Somoniy  maqbarasini  qurishda  va  bezatishda  arablardagi  o‘sha  davr 
uchun  xos  bo‘lgan  me’moriy  xususiyatlardan  ham  ko‘p  foydalanilgan. 
Masalan,  binoning  tashqi  burchaklariga  ustunlar  o‘rnatish.  Bino  ichidagi 
bunda y 
s hakldagi , 
shuningdek, 
dumaloq 
manz arali 
ma ydonl ar 
ham 
islomgacha bo‘lgan yodgorliklarda uchraydi.  
 
IX-X  asr  m e’morchili gi  uslublari ni  s aql ani b  qol ganli gini   ko‘pl ab 
masji dl ar  m isolida  ham  kuzati sh  m umkin.  Yozm a  m anbalarda  qa yd 
qilinishicha,  somoniylar  davridagi  ko‘pgina  masjidlar  o‘z  vaqtida 
arablargacha  bo‘lgan  ibodatxonalarning  masjidga  moslashtirish  asosida 
qurilgan.  Ular  bir  xonali  bo‘lib,  masjidning  tomlari  ustunga  tayanib  turgan. 
Masjidlarning  tomi  odatda  gumbaz  shaklida  bo‘lgan.  Masjidlarda,  ayniqsa, 


 
111 
mehroblari  shaklli,  yozuvli  qilib  qirqilgan  g‘ishtlar,  o‘yma  ganchlar  va  hatto 
tilla  suvlar  bilan  bezatilgan.  Bu  davrga  oid  masjidlar  to‘g‘risida  so‘z 
yuri til ganda,  Buxorodagi   M ag‘oki  Attoron,  Po ykand  m asji di,  Termizdagi  
Chorustun, Shahristondagi Childuxtaron  masji dl ari ni qa yd qil ish mumki n.  Bu 
yodgorliklar  O‘rta  Osiyoda  diniy  me’morchilikning  rivojlanish  yo‘llarini 
kuzati sh i mkoni yatini berdi.  
 
Nars haxi yni ng  yozi s hicha,  ami r  N asr  ibn  Ahm ad  Buxoro  R egi stonida 
o‘zi  uchun  katta  saroy  qurdirgan  va  uning  qurilishiga  katta  mablag‘ 
sarflagan.  Bu  saroy  g‘oyat  go‘zal  bo‘lgan.  Saroyning  oldida  esa  devonlar 
uchun  bi nol ar  quri lgan.  Am ir  va  hokimlar  s aro yi  Nis hopur,  M arvda, 
Sam arqand  va  bos hqa  shaharlarda  ham   bo‘l gan.  Bu  s aro ylar  o‘zlari ning 
kattaligi  va  go‘zalligi  bilan  ajralib  turgan.  Ko‘p  hollarda  bunday  saroylar 
xushmanzara joylarda, bog‘lar ichida bunyod etilgan.  
 
Saroylarning  go‘zalligini  Termiz  shahridagi  saroy  misolida  ko‘rish 
mumkin .  Bu  saro y  to‘liq  ochib  o‘rganil gan.  S aro y  s hahar  mudofaa 
devorlaridan  tashqarida,  bog‘lar  orasida  joylashgan  va  10  gektarga  yaqin 
maydonni  ishg‘ol  etgan.  Saroy  mudofaa  devorlari  bilan  o‘ralgan.  Saroy 
o‘zining  mahobatliligi,  serhashamligi  va  bag‘oyat  go‘za l,  nafis  bezaklari 
bilan odamni o‘ziga jalb qiladi.  
 
Somoniylar davriga oid shahar va qishloq aholisining uylari to‘g‘risida 
hozir  arxeologiya  ancha  ma’lumotlarga  ega.  Bu  borada  qadimiy  Samarqand -
Afros i yob,  Xoras hkent -Kanka,  Bi nkent,  Termiz,  M arv,  Dehis ton   kabi  o‘nlab 
yodgorl ikl arda  olib  boril gan  izlani shl arning  nati jasi  diqqat ga  mol ikdi r. 
Afrosiyobda bu davrga oid katta bir mahalla ochib o‘rganilgan.  
 
Somoniylar  davrida  me’morchilik  o‘z  taraqqiyotida  katta  yutuqlarni 
qo‘lga  kiritgan.  O‘rta  Osiyo  me’morlari   bu  davrda  shunday  noyob  binolar, 
san’at  durdonalarini  bunyod  etganlarki,  ular  asrlar  osha  odamlarni  hayratga 
solib kelmoqda.  
 
Qoraxoniylar  O‘rta  Osiyoni  bosib  olgandan  so‘ng  bu  yerdagi  madaniy 
hayotda  ham  katta  o‘zgarishlar  ro‘y  berdi.  Shaharlar  taraqqiy  etdi, 
hunarm andchili k,  savdo -soti q  rivojlandi .  Shaharl ar  rivojl anis hi  bil an  shahar 
aholisi  soni  ham  ko‘payib  bordi.  Somoniylar  davridayoq  yirik  shaharlar 
bo‘lgan  Samarqand,  Buxoro,  Termiz,  Marv,  Qoraxoniylar  davrida  yanada 
kenga ydi .  Bu  shaharlar  endi  uch  q ismli -ark,  shahriston,  rabotdan  iborat  edi . 
Ularda  yangidan  yangi  hashamatli  imoratlar  paydo  bo‘lib,  bu  imoratlar  o‘z 
tuzilishi  va naqshl ari  bil an aj ralib turardi .  
 
Qoraxoni y  hukmdori   Shams -ul -Mulk  Buxoro  yaqinida  s aro y  barpo  etdi  
va  bundan  t ashqari  Haz ara   qishlog‘i  ya qinida  Di ngaron  masjidini  va  uning 
yonida  Barot -i -M ali k  nomi  bil an  m ashhur  bo‘l gan  karvons aro y  qurdi radi . 
Buxoro  shahrida  1127 - yil da  Qoraxoni y  Arsl onxon  tomonidan  m as hhur 
imorat -Minora yi  Kal on  barpo  etildi .  Vobkentda  X II  as rning  oxirida  Buxoro  
sadri Abdulaziz II tomonidan qurilgan minorani, Jarqo‘rg‘onda (Surxondaryo 
vilo yati )  Qoraxoni yl ar  tom onidan  1108 -1109 - yill arda  barpo  etgan  minorani, 
shuningdek,  Buxorodagi  Nomozgohni  va  Attoriy  masjidini  alohida  ta’kidlab 
o‘tish mumkin. 
 
Qoraxoni yl ar  davr i da  Samarqand  shahri da  ham  ko‘pl ab  binolar  barpo 
etildi.  Afrosi yobdagi  arxeologik  qazilm al ar  shundan  dal olat   berib  t uri bdi . 
Lekin mo‘g‘ullar istilosidan so‘ng bu binolar vayronaga aylandi.   
 
Termiz  s hahri   X I- XII  asrl arda  ancha  rivojl andi ,  yangi  must ahkam  
mudofaa  devori  quri ldi,  bu  yerda  barpo  etil gan  Termiz  hukmdorlari  saro yi 
a yniqsa  m ashhurdi r.  Bu  saro yni  qazib  ochgan  arxeol ogl ar  turli  idishl ar  bil an 


 
112 
birga  afsonavi y  ha yvonl ar  t asvi ri ni  ham  topi shdi .  XI -X II  as r  bos hlari da 
Xorazmda  ham  ko‘pgina  binolar  qad  k o‘tardi,  jumladan,  Urganchdagi 
Faxriddin  Roziy  va  Shayx  Sharif  maqbarasini,  ko‘plab  karvon  saroylarni, 
Buronqal’a, Naifqal’a va boshqalarni aytib o‘tish mumkin.   
 
Biz  o‘rganayotgan  davrda  me’morchilikdan  tashqari  bir  necha  suv 
inshootl ari ni  qurish  va  unda  yo‘nil gan  t osh,  pi shiq  g‘is ht,  s uvga  chi damli 
quri lish  qoris hmalaridan -bandl ar,  novl ar,  ko‘priklar,  s ardobalar  va  korizlar 
qurilgan.  Bu  inshootlar  mamlakatda  fan  va  ishlab  chiqarishni  g‘oyatda 
rivojlanganligidan  dalolat  beradi.  1,5  mln.  m.kub  suvni  to‘plas h 
imkoniyatiga  ega  bo‘lgan  Xonbandi  nomli  suv  omborining  qurilishi 
fikrimizning  dalili  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Manbalardan  ma’lum  bo‘lishicha, 
bunda y  suv  i nshootl ari ni  qurish  uchun  suvning  verti kal   va  gorizontal   bosim 
kuchlarini  hisoblab  chiqish  va  tog‘da  qu rilganligi  uchun  tez-tez  yerning 
qimirlab  turish  kuchlarini  ham  matematik  yo‘llar  bilan  hisoblab  chiqish 
lozim bo‘lgan va bu ish muvaffaqiyatli amalga oshirilgan.  
 
Bu  davr  me’morchiligi  bilan  bir  qatorda  unga  bog‘liq  bo‘lgan 
naqqoshlik va tasviriy san’at h am jadal sur’atlar bilan rivojlandi.  Imoratlarni 
o‘ymakor  ustunlar  va  to‘sinlar,  devorlarni  esa  bo‘yoqli,  ganchkor  naqshlar 
bilan  bezash  keng  rasm  bo‘la  boshladi.  Sekin -asta  naqqoshlik  san’atida  ham 
ilgarigidek,  odamlar  va  hayvonlarni  tasvirlangandan  ko‘ra   murakkab 
geometrik va gulli naqshlarga o‘tila boshlandi.  
 
Naqqoshlik  san’ati  qadimgi  Termizda  juda  rivojlangan  edi.  Bu  borada 
Hakim  Termiziy  maqbarasi  davridan  saqlanib  qolgan  o‘yma  naqsh  parcha 
a yniqs a  qim mat lidi r.  Unda  S am arqand  usulini  esl atuvchi  s ebar cha  shakli dagi 
o‘ziga  xos  uslublar  mavjuddir.  Bu  davrda  hattotlik  san’ati  kitoblarni 
ko‘chirishdagina  emas,  balki  binolarni  bezashda  ham  keng  qo‘llanila 
boshl andi.  
 
IX-X II  as rl arda  madani y  ha yotning  yana  bir  tarki bi y  qi smini  tashkil  
etuvchi  musiqa  san’ati  ham  rivojlandi.  Albatta,  markazlashgan  yirik 
davlatl arda  iqtisod,  xalqlarni ng  t urm ush -tarzi  yax shil ana  borgani  sari  ilm -
fan,  me’morchilik,  tasviriy  san’at  bilan  birga  musiqa  ham  rivojlana 
boshlaydi.  Albatta,  har  yerdagidek  bu  yerda  ham  bayramlar,  to‘ylar,  xalq 
sayillari 
musiqa 
va 
qo‘shiqlarsiz 
o‘tmagan. 
Bu 
haqda 
Mahmud 
Qoshg‘ariyning  “Devoni  lug‘ati  turk”  asarida  keltirilgan  ma’lumotlar 
diqqatga  sazovordir.  Bu  davrda  quyidagi  musiqa  asboblari  bo‘lgan:  ud, 
tanbur,  qubuz,  rubob,  na y,  surna y,  karna y,  qushna y  k abi  g‘o yat   xilma -xil 
torli,  zaburli  va  puflab  chalinadigan  cholg‘u  asboblaridan  keng 
fo ydal anil gan.  Bu  davrda  hatto  yangi   sozlar  ixti ro  etil gan.  M as al an,  
Rudakiyning  zamondoshi  Abu  Xifz  Sug‘diy  nayga  monand  shohrud  nomli 
torli  as bob  yarat gan  edi.  Manbal ard a  Abu  Bakr  R ubobi y,  Bunasr,  Buami r, 
changchi Lo‘kariy kabi sozanda hamda hofizlarning nomlari saqlanib qolgan. 
Rudaki y  rud  va  t anbur  kabi  sozlarni  yax shi gina  chal adi gan  s ozanda  va 
xushovoz  hofiz  bo‘lgan.  Uning  mashhur  «Buyi  jo‘yi  Mo‘liyon»  she’ri 
ushs hoq  ku yi da  a yt il ib,  ni ho yat da  shuhrat  qozongan.  Ana  s hu  davr  ku yl ari, 
qo‘shiqlari  xalqimizning  klassik  kuyi  “Shoshmaqom”  va  boshqalar  uchun 
asos bo‘lib xizmat qildi.   
 
Bu  davrda  she’riyatni  g‘oyatda  taraqqiy  etganligini  qayd  qilgan  edik. 
She’riyat  doimo  musiqa  bilan,  o‘z  navbatida  musiqa  musiqashunoslik  fani 
bilan  uzviy  ravishda  bog‘liq  holda  rivojlanadi.  O‘sha  davrning  buyuk 
allom al aridan  Al -Forobi y,  Abu  Ali   ibn  Si nol ar  musi qa  va  m us iqashunosli kka 
katta e’tibor berdilar va o‘zlarining nodir asarlarini yaratdila r.  


 
113 
 
Biz 
ajdodlarimiz  
qoldi rgan 
bu yuk 
meros ni 
IX -XII 
as rl arda 
mamlakatimiz  hududida  yuz  bergan  chuqur  ijobiy  o‘zgarishlar,  ilm -fan, 
madaniyatni  rivojlanishini  o‘rganar  ekanmiz,  ularning  yaratilishida 
o‘zlarining buyuk hissalarini qo‘shgan buyuk allomalar,  olimu-fuzalolarining 
jahon 
sivilizatsiyasi 
rivojlanishiga 
qo‘shgan 
ulushlarini 
alohida 
ta’kidlaymiz.  Jahon  madaniyati  rivojiga  ularning  o‘rinlarini  aniqlab 
olishimiz  va  ko‘rsatishimiz  vaqti  keldi.  Ularning  hammasi  mustaqil 
O‘zbekistonda yosh avlodni milliy g‘oya, milliy mafkura, Vatanga muhabbat, 
sadoqat, g‘urur ruhida tarbiyalashda katta rol o‘ynaydi.   
 

Download 3,29 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   64   65   66   67   68   69   70   71   ...   164




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish