O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
114 
 
 
8-mavzu. Mo‘g‘ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash 
 Jaloliddin Manguberdi 
Mo‘g‘ul davlatining tashkil topishi. Chingizxon va Xorazmshoh munosabatlari 
 
Mo‘g‘ullar haqida juda ko‘plab ma’lumotlar mavjud bo‘lib, ular menu (menva) nomi 
ostida Xitoyning Tan sulolasi (618-908) solnomasida ilk bora tilga olinadi. Mo‘g‘ul atamasi 
haligacha  o‘zining  ilmiy  isbotiga  ega  emas.  Ular  Oltoy  va  Janubiy  Sibirdagi  turkiy 
qabilalarga yaqin va qondosh bo‘lganliklari ehtimoldan xoli emas. Bu xususda olimlar turli 
fikrlarni  bildiradilar.  Mo‘g‘ul  etnogenezi  ham  murakkab  masala  bo‘lib,  har  holda  elat 
sifatida ular XIII asrda yuzaga kelgan bo‘lishlari kerak. X-XI asrlarda esa asli Amur daryosi 
bo‘ylarida  yashagan  16  ta  urug‘-aymoqlarga  bo‘lingan  tatan  (tatar)larning  tarkibiy  qismi 
sifatida ularning bir urug‘idan alohida, moxe (mo‘g‘ul) qabilasi vujudga kelgan deyiladi. Bu 
qabila  tezda  kuchayib,  1135-39  yillari  Xitoyga  qator  yurishlarni  amalga  oshirishadi.  Hatto 
Xitoy imperatorlari 1147 yili mo‘g‘ullar bilan ittifoq tuzishga ham majbur bo‘lishadi.  
XII  asr  o‘rtalariga  kelib  Baykal  ko‘li  atrofi,  hozirgi  Mo‘g‘uliston  hududlarida 
yashovchi turkiy va tungus-manjur qabilalarining ko‘pchiligi mo‘g‘ullar rahnomasi Yesugay 
bahodir  ta’siriga  o‘ta  boshlaydilar.  Lekin  unga  qarshi  turgan  tatar,  markit  qabilalarni 
bo‘ysundirish  osonlik  bilan  kechmaydi.  Yesugayni  tatarlar  ziyofat  paytida  xiyonatkorona 
o‘ldirishgandan  so‘ng,  uning  o‘g‘li  bo‘lmish  Temuchinning  ta’siri  mo‘g‘ullar  ichida 
ko‘tarila  boshlaydi.  Temuchin  (1155-1227)  (mo‘g‘ulcha,  temir  ustasi)-kuchli  va  tadbirkor, 
ayyor  sarkarda  bo‘lib,  parokanda  qabilalarni  turli  yo‘llar  bilan  o‘z  qo‘li  ostida  mustahkam 
birlashtirgan  shaxs  edi.  1186  yilda  u  boshqa  bir  mo‘g‘ul  sarkardasi  Jamuxa  yordamida 
o‘zining  eski  raqibi  markitlarni  bo‘ysundiradi.  Ba’zi  ma’lumotlarga  ko‘ra  bu  g‘alabadan 
so‘ng mo‘g‘ul no‘yon (harbiy boshliqlar)lari va navkarlari uni olqishlab, mo‘g‘ul hukmdori-
xon deb e’lon qilishgan. XIII asr boshida esa yana bir boshqa kuchli qabila tatarlar ustidan 
ham  g‘alaba  qozoniladi.  Temuchin  1203  yili  kerayitlarning  xoni  O‘ngxonni  mag‘lub  etib, 
qo‘ng‘irot va naymanlar ustidan o‘z hukmronligini o‘rnatdi. 
Mo‘g‘ullarni  birlashtirish  chog‘ida  Temuchin  kuchli  harbiy  tuzilmani  tashkil  etdi. 
Unga ko‘ra mo‘g‘ul qabilalari mingliklarga bo‘lingan bo‘lib, u butun bir boshli harbiy okrug 
vazifasiga to‘g‘ri kelar edi. Okruglar tepasiga sadoqatli kishilar qo‘yilar edi. Temuchin juda 
intizomli, sadoqatli va o‘ta jangovar harbiy tuzilmalarni yaratishga muvaffaq bo‘ldi. Ularni 
boshqarishni esa avvalo, o‘z o‘g‘illari-Jo‘chi, Chig‘atoy, O‘gedey, Tuli, xotini Burte-fujen, 
safdoshlari  Subutoy,  Jebelarga  topshirdi.  O‘z  hokimiyatini  to‘liq  mustahkamlab  olgach 
Temuchin 1206  yili mo‘g‘ullarning umum qurultoyi  (qurultoy halq xohishi degan ma’noni 
anglatgan)ni chaqiradi. Qurultoyda u oliy mo‘g‘ul hukmdori-xon deb tantanali e’lon qilinib, 
unga  bosh  shaman  Teb-Tangriy  “Chingizxon”  degan  faxriy  nom  beradi.  Chingiz  so‘zi 
tarixchi Rashididdinning yozishicha, kuchli, buyuk degan ma’noni anglatadi. 
  Qurultoyda  odat  bo‘yicha  Chingizxon  o‘z  tug‘i-bayrog‘ini  ko‘tardi,  10  ta  lavozim 
joriy etib uni o‘z yaqinlariga taqdim etadi. Sahrodagi Qoraqurum shahrini markaziy poytaxt 
deb  belgiladi.  O‘z  qo‘li  ostidagi  mansablarni  esa  3  toifaga  bo‘lib,  ularga  aniq  vazifalarni 
bo‘lib berdi. Ularga Boorgu, Muxali, Nayaa ma’sul bo‘ldilar. U o‘z qo‘shinlarini ham isloh 
etdi.  Butun  Mo‘g‘uliston  95  ta  harbiy-ma’muriy  birlikka  bo‘lindi.  Yangi  mo‘g‘ul  davlati  - 
Eke Mo‘ng‘ul ulus (buyuk mo‘g‘ul davlati) deb atala boshlandi. Qurultoydan avvalroq 1203-
yildayoq  hali  bir  tizimga  ega  bo‘lmagan  qonunlar  to‘plami  vujudga  kelib,  u  o‘z  ichiga 
yorliqlar  (buyruqlar),  yasoq  (qonunlar),  bilik  (nasihat)larni  olgan  edi.  “Yasoq“  bizgacha 
to‘liq  yetib  kelmagan  bo‘lib,  u  turli  ko‘rinishlarda,  manbalarda  qayd  etiladi.  “Yasoq”  o‘z 
ichiga  quyidagilarni  kiritgan:  xalqaro,  shaxsiy,  savdo  va  sud  huquqlari.  Chingizxon  tayin 
etgan  davlat  bosh  hakami  Shiki-Xutuxuga  “Yasoq”qa  qarab  ish  tutishni  qat’iy  belgilab 
bergan  edi.  “Yasoq”  qonunlari  mo‘g‘ullarning  qadimiy  urf-odatlari,  an’analari,  mavjud 

---

 
115 
siyosiy  tuzum  mohiyatidan  kelib  chiqqan  holda  keskin  va  juda  qattiq  ohangda,  patriarxal 
harbiy  tuzumni  o‘zida  aks  ettirgan  ravishda  tuzilgan  edi.  “Yasoq”  qonunlarining  asosiy 
yo‘nalishlari quyidagilardan bo‘lgan: 
1.  Hukmdor  (xon)  “Yasoq”qa  qat’iy  rioya  etishi  xususida  qasamyod  qilishi  va  unga  amal 
qilish, amal qilmagudek bo‘lsa, xonni umrbod qamash mumkin bo‘ladi; 
2. Chingizxon mo‘g‘ullar orasida diniy adovat kelib chiqmasligi uchun barchaga to‘la diniy 
erkinlik beradi. Ruhoniylar soliqdan ozod etiladi; 
3.  Ayollar  naslni  davom  ettiruvchi  bo‘lganliklari  uchun  ham,  urush  vaqtida  ularning 
gunohlari kechirilishi lozim; 
4. Jazolash darajasi sifatida o‘lim jazosini eng ko‘p miqdorda qo‘llash; 
5. Bosib olinayotgan mamlakatlar xalqlariga butkul rahm-shafqat qilmaslik. 
Chingizxon shaxsiy gvardiyasi sonini (keshiktan) 9000 kishigacha yetkazdi. Ular har 3 
kunda  navbatchilik  qilar,  ularning  ishini  shaxsan  xon  nazorat  qilar  edi.  1204-yili  uyg‘ur 
alifbosi  mo‘g‘ul  yozuvi  uchun  qabul  qilindi.  Shuningdek,  mustaqil  davlat  belgisi  bo‘lgan 
muhr (tamg‘a) hamda taqvim qabul qilindi. Chingizxon 1209 yilda tang‘utlarni, 1211-yilda 
uyg‘urlarni,  1215-yilda  esa  shimoliy  Xitoyni  poytaxt  Chjundu  (Pekin)  bilan  birgalikda 
o‘ziga tobe qilib oldi. Xitoydagi Sin sulolasi tugatilib, juda katta o‘lja olindi. Xitoy yurishi 
vaqtida  yuksak  harbiy  mahorat  va  urushning  yangi  usullari  qo‘llanildi.  Madaniy  jihatdan 
ancha  qoloq  mo‘g‘ullar  ko‘p  jihatdan  uyg‘ur  va  musulmon  ahli  tajribasidan  keng 
foydalanishdi. Sharqiy uyg‘urlarning boshlig‘i Ediqut (Saodatbek) Chingizxonning do‘sti va 
maslahatchisi,  sobiq  naymanlar  xoni  Tayanxonning  muhrdori  uyg‘ur  Tatatunga  esa 
mo‘g‘ullarni  savodga  o‘rgatar  edi.  Musulmon  savdogarlarini  zehni,  tadbirkorligiga 
Chingizxon doimo yuqori baho bergan edi. Shu bilan birga ulardan ko‘pincha ayg‘oqchilar 
sifatida ham foydalanar edi.  
Xitoyni  zabt  etgan  Chingizxon  shu  bilan  kifoya  etib  qolmasligi  aniq  edi.  Badavlat 
Movarounnahr  savdo  ahli,  o‘lkamiz  behisob  boyliklari,  yuqori  madaniyatli  ajdodlarimiz 
yaratgan  ajoyib  me’moriy  binolar,  qolaversa  qadimiy  yurtimizning  fayz-u  tarovati 
mo‘g‘ullarni  anchadan  beri  o‘ziga  jalb  qilayotganligi  ma’lum  edi.  Musulmon 
mamlakatlarining  behisob  boyliklari  to‘g‘risidagi  afsona-rivoyatlarni  eshitib,  tekin  o‘lja  va 
boyish istagida bo‘lgan mo‘g‘ul harbiy zodagonlari Chingizxon boshchiligida zimdan harbiy 
yurish  qilish  istagida  turar  edilar.  Chingizxon  davlati  g‘arbda  Qipchoq  cho‘llari, 
qoraxitoylarning  ko‘chmanchi  G‘arbiy  Lyao  (Si  Lyao)  va  xorazmshoh-anushteginiylar 
davlati  bilan  chegaradosh  edi.  Shubhasiz  uning  g‘arbdagi  eng  yirik  va  kuchli  qo‘shnisi 
hamda raqibi buyuk Xorazmshoh-anushteginiylar davlati (1097-1231) edi.  
Sulton  Qutbiddin  Muhammad  Oloviddin  Xorazmshoh  (Muhammad  Xorazmshoh) 
(1200-1220)  davriga  kelib  mamlakatning  hududlari  behad  kengaya  boshladi.  Sulton  o‘z 
onasi  bo‘lmish  «Xudovandayi-jahon,  dunyo  va  din  saxovatpeshvosi  Ulug‘  Turkon-  -  ikki 
dunyo ayollari malikasi (Ismat ad-dunyo va ad-din Ulug‘ Turkon)» unvonini unga pesh qilib 
olgan  qipchoq  xoni  Jonkishining  qizi  Turkonxotun  harbiy  ko‘magi  hamda  qo‘llab-
quvvatlashi  natijasida  o‘z  hokimiyatini  mustahkamlab  olishga,  zafarli  yurishlar  qilishga 
muvaffaq  bo‘ldi.  U  1203-yili  G‘ur  davlatini,  1204-yili  Hirotni,  1207-yili  Buxoroni  qo‘lga 
kiritadi.  Sulton  Otsiz  (1127-1156)  davridan  boshlab  xorazmshohlar  qoraxitoylarga  o‘lpon 
to‘lab turar, aks holda ko‘chmanchilar mamlakatga bostirib kirib, uni xonavayron qilishlari 
turgan  gap  edi.  Muhammad  Xorazmshohning  qoraxitoylar  bilan  birinchi  janggi  1207  yili 
muvaffaqiyatsiz yakun topgan edi. Sulton 1209 yili navbatdagi o‘lpon yig‘ish uchun kelgan 
qoraxitoylar  elchisi  Tushi  olib  kelgan  yorliqni  namoyishkorona  yirtib  tashlab,  uni  o‘limga 
mahkum  etadi.  1210  yili  sentabr  oyida  Sirdaryo  bo‘yidagi  Ilamish  dashtida  qoraxitoylar 
bilan  bo‘lgan  hal  qiluvchi  jangda  esa  qoraxitoylar  to‘liq  mag‘lubiyatga  uchrab,  ularning 
lashkarboshchisi  Tayangu  o‘ldiriladi.  Movaraunnahr  butkul  Xorazmshoh  qo‘liga  o‘tib, 
hamma  joylarda  sadoqatli  kishilar  hokim  etib  tayinlandilar.  Qoraxoniylar  xoni  Usmonxon 
xorazmshohlar  vassaliga  aylanib,  Sultonning  qizi  Xon-Sultonga  uylanadi.  Xorazmshoh  – 

---

 
116 
Anushteginiylar  davlati  Sharqning  eng  buyuk  davlatiga  aylanib,  o‘z  ichiga  Movarounnahr, 
Xuroson, Mozandaron, Kirmon,  Iroqi Ajam,  Ozarbayjon,  Seiston, G‘azna, Balx, Qandahor 
o‘lkalarini olgan edi.  
  Qoraxitoylar  ustidan  qozonilgan  g‘alaba  musulmonlarning  «g‘ayridinlar»  ustidan 
«buyuk  g‘alabasi»  deb  ta’riflanib,  sulton  farmoniga  ko‘ra  musulmon  olamining  hamma 
o‘lkalariga  bu  xususda  maxsus  xitobnomalar  tarqatildi.  Mazkur  g‘alabadan  o‘ta  ruhlangan 
Sulton  Muhammad  Xorazmshoh  o‘ziga  «Iskandari  Soniy  (ikkinchi  Iskandar)»  va 
saljuqiylarning  buyuk  sultoniga  taqlid  qilib  «Sulton  Sanjar»  unvonlarini  oladi.  Davlat 
muhriga  esa  «zil  Allohi  fil  ard»  (Ollohning  yerdagi  soyasi)  deb  «kamtarona»  yozdirishni 
buyuradi.  
  1212  yili  xorazmlik  noib  Do‘stobaning  zo‘ravonligiga  qarshi  Samarqandda 
qoraxoniylar  xoni  Usmonxon  boshchiligida  isyon  ko‘tardilar.  Isyonni  qattiqqo‘llik  bilan 
bostirgan  xorazmshoh  Muhammad  Usmonxon  va  10000  dan  ziyod  kishini  qatl  ettirib, 
O‘zgangacha bo‘lgan hududda yashayotgan barcha qoraxoniylarni qirg‘in-barot qildiradi.  
1215 yili Dashti qipchoq yurishida Xorazmshoh mo‘g‘ullarning Jo‘chi boshchiligidagi 
harbiy  qo‘shiniga  duch  keladi.  Mo‘g‘ullar  bu  yerlarda  Chingizxonning  buyrug‘iga  ko‘ra 
markit  qabilalariga  zarba  berish  uchun  yurish  qilgan  edilar.  O‘zaro  to‘qnashuvdan  so‘ng 
mo‘g‘ullar  Chingizxondan  Xorazmshohlar  davlatiga  nisbatan  yurish  qilish  xususida  hech 
qanday  ko‘rsatma  olmaganliklari  uchun  orqaga  chekindilar.  Jurjoniyning  yozishicha, 
sultonni  har  vaqt  undan  Sharqda  joylashgan  davlatlar  qiziqtirar  va  uning  Xitoy  tomoniga 
harbiy  yurish  qilish  niyati  ham  bo‘lganligi  aniq  edi.  Lekin  Xitoy  Chingizxon  tomonidan 
o‘sha yili olinganligini eshitgan sulton bu holni tasdiqlatish va qolaversa Chingizxon davlati 
xususida  aniq  ma’lumot  olib  kelish  maqsadida  sayidlar  avlodidan  bo‘lmish  taniqli  zot 
Bahovuddin Roziyni o‘z elchisi sifatida xon huzuriga jo‘natadi.  
Bahovuddin  Roziy  boshchiligidagi  elchilik  guruhini  Chingizxon  Pekinda  qabul  qilib, 
ularga ijobiy munosabatda bo‘ladi. Xorazm davlati elchilariga Chingizxon o‘zaro ikki davlat 
o‘rtasida tinchlik va do‘stlik hukmdorlik qilishi lozimligini uqtirib, o‘zini “Sharq hukmdori”, 
Xorazmshoh  Muhammadni  “G‘arb  yerlarning  egasi”  deb  ta’kidlaydi.  Xitoy  yerlariga 
endilikda  yurish  qilish  nojoiz  ekanligini  anglagan  Xorazmshoh  o‘z  diqqat-e’tiborini  yana 
janub hamda g‘arb yerlariga qaratadi.  
1217-yili  Bag‘dod  xalifasi  an-Nosir  (1180-1225)  sultonning  Bag‘dodni  unga 
topshirishi  va  uning  nomini  xutbaga  qo‘shib  o‘qishini  qat’iy  rad  etgach,  Muhammad 
Xorazmshoh  100  000  kishilik  qo‘shin  bilan  abbosiylar  xalifaligiga  yurishni  boshlab 
yuboradi.  Xorazmshohlar  tangalari  va  xutbalardan  xalifa  nomi  chiqarib  tashlanadi.  Sulton 
farmoniga  ko‘ra,  termizlik  shayx  Olamulk  at-Termiziy  xalifa  etib  tayinlanadi.  Sultonning 
yuqoridagi hatti-harakatlari ko‘pchilik ulamolar, din peshvolari tomonidan ma’qullanmaydi. 
Ular  sultonga  barcha  musulmonlar  diniy  rahnamo  xalifa  ustiga  yurish  qilish,  islom 
dunyosida  xorazmshohga  nisbatan  salbiy  munosabat  keltirib  chiqarishini  tushuntirmoqchi 
bo‘ladilar.  Ulamolar  noroziligini  hisobga  olmagan  Sulton  ularning  ko‘pchiligini  jazoga 
tortadi,  hatto  taniqli  shayx  Majididdin  Bag‘dodiyni  qatl  ettiradi.  Bu  hol  diniy  ulamolar, 
ruhoniylar, darveshlik guruhlari oldida sulton obro‘ e’tiborining pasayishiga va unga qarshi 
muxolif  kuchlar  safining  kengayishiga  olib  keladi.  Bag‘dod  yurishi  tabiiy  ofatlar  tufayli 
muvaffaqiyatsiz yakun topadi. 
Abbosiylar  xalifaligiga  muvaffaqiyatsiz  yurishdan  so‘ng,  1218  yili  Muhammad 
Xorazmshoh  o‘zining  yangi  poytaxti  deb  e’lon  qilgan  Samarqand  shahriga  kirib  keldi  va 
xutba,  tangalardan  esa  xalifa  nomini  chiqarib  tashlash  xususida  farmon  berdi.  O‘sha  yili 
Muhammad Xorazmshoh Chingizxon huzuriga yana o‘z elchilarini yuboradi. Bunga javoban 
Chingizxon kechiktirmasdan qimmatbaho sovg‘alar va mollar ortilgan katta karvon bilan o‘z 
elchilarini  xorazmshohlar  sultoni  huzuriga  yuboradi.  Sultonga  mo‘ljallangan  qimmatbaho 
sovg‘alar ichida Chingizxon o‘lja olgan tuya o‘rkachidek keluvchi oltin bo‘lagi ham bor edi. 
Elchilarga xorazmlik  taniqli  savdogar Mahmud  Yalavoch (Mahmud  al-Aromiy) rahbar etib 

---

 
117 
tayinlanib, yana 2 ta odam, buxorolik savdogar Alixo‘ja va o‘trorlik Yusuf qanqalar elchilik 
rutbasiga ega edilar.  
Sulton  Muhammad  bu  elchilarni  1218-yil  bahorida  Buxoro  shahrida  qabul  qiladi. 
Elchilar  Chingizxon  sultonning  zafarli  yurishlaridan  xabardor  ekanliklari,  uni  qudratli 
podshoh sifatida tan olib “o‘zining eng ardoqli o‘g‘illari qatorida” ko‘rishini bayon etishadi. 
Chingizxon  o‘z  nomasida  kuch-qudrati  zafarini  ko‘rsatish  ma’nosida  Xitoy  va  qo‘shni 
mamlakatlarni  qanday  kuch  bilan  egallaganligini  ham  aytib  o‘tadi.  Elchilar  nomasi 
shubhasiz  sultonga  ma’qul  bo‘lmaydi.  Ayniqsa,  mo‘g‘ul  davlatining  xonini,  uni  o‘zining 
“o‘g‘li”  qatorida  ko‘rish,  bu  sharq  ustamonligida  qaram  qilish  yoki  o‘z  homiyligini  olish 
degan ma’noni  anglatishni sulton  yaxshi  tushunadi.  Elchilarga sulton javobi ma’lum emas, 
lekin  o‘sha  tunda  u  o‘z  yoniga  Mahmud  Yalavochni  chorlab  bor  haqiqatni  bayon  etishni, 
uning  xizmatiga  o‘tib,  maxfiy  josus  bo‘lib  xizmat  qilishni  buyuradi.  O‘z  hayotidan 
xavfsiragan  Mahmud  Yalavoch,  muarrix  an-Nasaviyning  yozishicha,  “sulton  eshitishni 
xohlagan” ma’lumotni aytib, sulton taklifiga ko‘nadi. Xorazmshoh unga qimmatbaho javohir 
sovg‘a qilib, Chingizxon bilan shartnoma tuzishga rozi ekanligini bildiradi.  
Chingizxon  Mahmud  Yalavoch  guruhi  xizmatidan,  to‘plangan  ma’lumotlardan 
mamnun  bo‘ladi.  Zero  Yalavoch  soxta  “josus”  rolini  o‘ynab,  bor  haqiqatni  Chingizxonga 
yetkazgan  edi.  O‘sha  yiliyoq,  ya’ni  1218-yili,  Chingizxon  sulton  Muhammadga  o‘z 
minnatdorchiligini izhor etish va o‘zaro shartnoma tuzish maqsadida katta savdo va elchilar 
karvonini  jo‘natadi.  Ulkan  savdo  karvoni  450  ta  musulmon  savdogari  va  500  ta  tuyaga 
ortilgan  qimmatbaho  mollardan  iborat  edi.  O‘z  davlati  qudratini  namoyon  etish  niyatida 
Chingizxon  Tang‘ut  va  boshqa  davlatlardan  o‘lja  olingan,  janubiy  Sibir  va  Xitoydan  talab 
keltirilgan  ajoyib,  sara  mollar  bilan  xurjunlarni  to‘ldirgan  edi.  Karvon  bilan,  shuningdek, 
Chingizxon elchisi, mo‘g‘ullardan bo‘lgan Uxuna ham bo‘lib, u Xorazmshohga Chingizxon 
nomasini olib kelayotgan edi. Noma jahon fotihligiga da’vo qilayotgan Chingizxon nomidan 
buyruqnamo ohangda yozilgan edi. Unda jumladan, “... biz bundan buyon davlatlar o‘rtasida 
tinchlik o‘rnatilishini buyuramiz...” deyilgan edi. Noma Chingizxon ochiq-oydin jahon egasi 
bo‘lishga ishtiyoqi baland ekanligidan dalolat berar edi. 
Ushbu  karvonda  asli  movarounnahrlik  bo‘lmish  Umarxo‘ja  O‘troriy,  hammol 
Merokiy,  Fahruddin  Dizaqiy  Buxoriy,  Aminuddin  Haraviy  singari  savdogarlar  karvon 
sarbonlari  hamda  o‘rda  elchilari  edilar.  Karvon  Urganch  tomon  yo‘l  olgan  edi.  Lekin 
xorazmshohlarning chegara viloyati  O‘tror  yerlariga kirib kelishi  bilanoq  bu karvon ushlab 
qolindi.  O‘tror  hokimi  Inalxon  (Inolchiq,  uning  forsiy  taxallusi  G‘oyirxon  edi)  Turkon 
xotunning yaqin qarindoshi, Xorazmshohga yaqin shaxs bo‘lgan. Inalxon, arab tarixchisi ibn 
al-Asir,  an-Nasaviylarning  yozishicha,  Xorazmshoh  ijozati  bilan  bu  karvonlarni  talashga 
buyruq berib, karvon a’zolarini josuslikda ayblaydi va ularni qirib tashlaydi. Talab olingan 
mollar Samarqand va Buxoro savdogarlari o‘rtasida taqsimlanib, Xorazmshoh ushbu savdo 
mollari pulini o‘ziga oladi. Ba’zi tarixiy manbalarda esa, Inalxon garchi karvonni to‘xtatish 
buyrug‘ini  olgan  bo‘lsa  ham,  o‘z  holicha  uni  qirib  tashlagan  deb  ham  aytiladi.  Nima 
bo‘lganda  ham,  Xorazmshohlar  qo‘pol  siyosiy  xatoga  yo‘l  qo‘yib,  elchilarni  qirg‘in-barot 
qildiradilar.  O‘tror  fojeasidan  so‘ng  Chingizxon Ibn  Kafrojiy  Bug‘roni  ikki  mulozim  bilan 
Xorazmshoh  huzuriga  elchi  etib  jo‘natdi.  As-Subqiyning  yozishicha,  Chingizxon  O‘tror 
fojeasining  aybdori  Inalxonni  tutib  mo‘g‘ullar  qo‘liga  topshirishini,  elchilar  o‘limining 
sabablarini  keskin  tarzda  so‘raydi.  Mo‘g‘ullar  bilan  munosabatlarni  keskinlashtirmaslik 
uchun  O‘tror  hokimini  Chingizxon  qo‘liga  topshirish  kerak  degan  taklifni  ko‘targan 
Jaloliddinning  fikrini  sulton  rad  etadi.  Sulton  buyrug‘i  bilan  elchi  bo‘lmish  Ibn  Kafroj 
Bug‘ro  o‘ldirilib,  ikki  mulozimning  soqol-mo‘ylovlari  sharmandali  tarzda  qirib  tashlanadi. 
Xorazmshoh  mo‘g‘ullar  bilan  ertami-kechmi,  urush  bo‘lishini  yaxshi  anglagan  edi. 
Qolaversa, mamlakatda mo‘g‘ullar bostirib kirishi xususida turli mish-mishlar ham avj olgan 
edi.  Nima  bo‘lganda  sulton  ham  Chingizxonga  shu  yo‘sinda  dag‘dag‘ali  javob  berishga 
qaror  qildi.  Tarixchi  Rashiddin  o‘zining  «Jome  at-Tavorix»  asarida  yozishicha 

---

 
118 
Xorazmshohning  ushbu  dag‘dag‘asi  va  qilmishi  «Chingizxonning  yuragiga  shunday  ta’sir 
qildi-ki,  unda  ortiq  chidam  va  toqat  qolmadi.  Nafrat  o‘ti  bilan  yonib  u  bir  o‘zi  tepalikka 
ko‘tarildi, bo‘yniga belbog‘ini tashlab, bosh yalang yerga yotib ibodat qildi. Uch kungacha 
yig‘lab xudoga nola qilib yordam so‘radi…»  
Chingizxon  islom  olamining  dushmani  bo‘lib  qolmaslik  uchun  shunday  yo‘l  tutdi-ki, 
urush  boshlanishiga  rasman  Xorazmshoh  sababchi  bo‘lib  qoldi.  O‘zini  esa  “Olijanob 
xaloskor”  deb  hisobladi.  Aslida  esa  urush  bo‘lishini  u  har  jihatdan  xohlar  edi.  Albatta 
Xorazmshoh ham katta xatoga yo‘l qo‘ygan edi, lekin urushning sababchisi va boshlovchisi 
u emas edi. 
Mo‘g‘ullar  Xorazmshoh  ustiga  harbiy  yurish  qilishdan  avval,  xonning  buyrug‘iga 
ko‘ra  harbiy  sarkarda  Jebe  Yettisuv  va  Qashg‘ar  ustiga  1218  yil  harbiy  yurishlar  qilib, 
Kuchluk  davlatini  tor-mor  keltirdi.  Musulmonlarni  doimo  ta’qib  etib  kelgan  Kuchlukka 
qarshi bosh ko‘targan Sharqiy Turkiston islom ahli Jebeni naymanlar zulmidan ozod etuvchi 
«xaloskor»  deb  qabul  qildi.  Zero,  Jebe  musulmonlar  uchun  din  erkinligi  kafolatlanishini 
e’lon  qilib,  mo‘g‘ullar hukmronligini mustahkamlagan edi.  Shunday qilib  mo‘g‘ullar O‘rta 
Osiyoga  harbiy  yurish  qilishdan  avval  zahira  kuchlarini  mustahkamlab  Talas  vodiysigacha 
bo‘lgan  yerlarni  o‘z  imperiyalari  tarkibiga  qo‘shib  oldilar.  Shunday  qilib  ular  bevosita 
Xorazmshohlar bilan chegaradosh bo‘lib qoldilar. 
XIII  asr  boshlaridan  Xorazmshoh  Anushteginiylar  davlati  yuqorida  ta’kidlanganidek, 
o‘z  hududining  kengligi,  saltanat  egasining  nufuzi,  xalqning  salohiyatligi,  madaniyatliligi, 
xo‘jalik  hayotining  yuqori  saviyaligi  bilan  musulmon  olamida  buyuk  davlat  sanalar  edi. 
O‘zining  ko‘proq  qang‘li-qipchoq  hamda  turkmanlardan  iborat  muntazam  qo‘shiniga  ega 
edi. (Ma’lumotlarga ko‘ra umumiy qo‘shinning soni 400.000 ga qadar yetib, bu mo‘g‘ullar 
qo‘shiniga  nisbatan  2  barobar  ortiq  edi.)  Davlat  musulmon  olamida  qabul  qilingan  qonun 
chiqaruvchi-dargoh  hamda  ijroiya-devonlar  tizimida  boshqarilar,  davlat  boshlig‘i  sulton 
hokimiyatining  huquqlari  hech  bir  qonun-qoida  bilan  chegaralanmagan  edi.  Saltanatni 
hokimlar,  noiblar,  vazirlar,  lashkar  boshliqlaridan  iborat  kuchli  harbiy  aslzoda  guruhlar, 
mustavfiy  (daftardor  hisobchilar),  qozilar,  sadrlar  va  boshqa  ko‘plab  saroy  mansablaridan 
iborat ulkan arkoni davlat doirasi qurshab turar edi. 
Hokimlar ko‘p holda o‘z bilganicha ish tutishar, soliqlar to‘plashning ham aniq tizimi 
yo‘q  edi.  Hashar  yo‘li  bilan  biron-bir  yo‘l,  ko‘prik,  qal’a  va  boshqa  inshootlarni  qurish 
(suhra  giriftan)  keng  tarqalgan  edi.  Davlat  ahvoli  tang  bo‘lganda  ko‘p  holda  iqtodorlarga 
ishonch  qolmas  edi.  Ayrim  viloyat  hokimlari  shaxsan  Turkon  xotunga  bo‘ysunib,  o‘z 
bilganlaricha ish tutar edilar. Sulton Muhammadning volidasi Turkon xotunning qo‘shin oliy 
sarkardalari  bo‘lmish  qipchoq  sarkardalari  bilan  aloqasi  mustahkam,  o‘zi  shu  qabilaga 
mansub  bo‘lganligi  uchun  ularni  hamisha  qo‘llab-quvvatlab  turar  edi.  Sarkardalar,  qo‘shin 
boshliqlari,  vazirlar,  hokimlar  ko‘p  holda  uning  ijozati  va  ko‘rsatmasi  ila  tayin  etilar,  ular 
ham  o‘z  navbatida,  Turkon  xotunga  avvalo  bo‘ysunar  edilar.  Turkon  xotun  boshqa  turkiy 
qabiladan  bo‘lmish  kelini  Oychechak  va  uning  o‘g‘li,  nabirasi  Jaloliddinni  yoqtirmas,  bu 
ikki ayol o‘rtasida davlatda ichki siyosiy ixtilof kuchli edi. Xorazmshoh “farzandlik mehri va 
hokimiyatga olib kelgan shaxs” sifatida onasini so‘zini ikki qilmas, hamisha uning fikrlariga 
xohlasa-xohlamasa  qo‘shilar  edi.  Xorazmshohning  onasi  Turkon  xotun  aslida  davlatdagi 
birinchi  darajali  shaxs  hisoblanar,  uning  shiori  «e’tasamtu  Billohi  Vahda»  (ya’ni,  yolg‘iz 
Ollohdan panoh so‘rayman) muhriga yozilgan bo‘lib, hukmdor farmoniga shu muhri bilan u 
birinchi imzo qo‘ysa, uning farmoni vojib hisoblanar edi. Turkon xotun amri bilan taxt vorisi 
etib o‘z qavmidan bo‘lgan nevarasi O‘zloqshoh tayin etilgan edi.  
Muhammad  Xorazmshoh  o‘zining  yon-atrofdagi  (G‘ur,  Xuroson,  Movarounnahr, 
Mozandaron, Ozarbayjon va boshqalar) uncha kuchli bo‘lmagan yerlarni tezlik bilan o‘z qo‘l 
ostida birlashtirib, o‘z g‘alabalariga juda berilib ketgan edi. Qoraxitoylar ustidan qozonilgan 
g‘alabadan (1210) so‘ng esa u o‘zini mutloq yengilmas (“Iskandari Soniy”, “Sulton Sanjar”, 
“Ollohning yerdagi soyasi” va boshqa unvonlarga ega) deb hisoblab, islom olamiga egaligini 

---

 
119 
ham da’vo qila boshladi. Uning armiyasi soni garchi son jihatdan ko‘pchilikni tashkil etsada, 
bu  qo‘shin  harbiy  intizomi  uncha  mustahkam  bo‘lmagan,  salohiyati  ancha  past,  ko‘proq 
janubliklardan  olingan  yollanma  qo‘shin  edi.  O‘z  navbatida  bu  qo‘shin  vatan  mudofaasi 
uchun  emas,  balki  ko‘proq  istilo,  talon-taroj,  o‘lja  olish  uchun  mo‘ljallangan  qo‘shin  edi. 
Haqiqatda Xorazmshoh kuchli, o‘ziga munosib keluvchi raqib bilan kurash olib borgani yo‘q 
hisobi,  bu  esa  yuqorida  qayd  etilganidek,  o‘z  harbiy  mahoratiga  ulkan  ahamiyat  berishiga 
olib kelgan edi. 
Joylarda noib va hokimlik lavozimidagi Xorazmdan bo‘lmish amaldorlar oddiy xalqqa 
nisbatan  ko‘pincha  zo‘ravonlik,  tayziq  ila  munosabatda  bo‘lar,  bu  esa  Xorazmshohlar 
davlatiga  nisbatan  aholining  noroziligiga  sabab  bo‘lar  edi.  Soliqlar  miqdori  bir  me’yorda 
turmas, mehnatkash ommaning ahvoli ancha og‘ir edi. Masalan, 1219-yili Xorazmshoh xiroj 
solig‘ini bir yo‘la uch marotabagacha undirib olishga buyruq bergan edi. 1206, 1212-yillarda 
Buxoro  va  Samarqanddagi  xalq  g‘alayonlar  zo‘ravonlik  va  soliqlar  oshib  ketishiga  qarshi 
qaratilgan edi. Soliqlar va zo‘ravonlikdan ezilgan xalqning Sulton Muhammadga e’tiqodi va 
ishonchi  mo‘g‘ullar  bosqini  arafasida  susayib  ketdi.  Shuningdek,  sultonning  Bag‘dod 
xalifaligiga  yurishi  va  o‘z  holicha  termizlik  sayidlardan  bo‘lmish  Shayx  Olamulk 
Termiziyning  xalifa  deb  e’lon  qilinishi  Movarounnahr  ulamolari  ichida  haqli  norozilikka 
sabab  bo‘ldi.  Taniqli  movarounnahrlik  din  arbobi  Shayx  Majididdin  Bag‘dodiyning  ta’qib 
etilishi esa sulton bilan ruhoniylar orasida munosabatlarni mutloq keskinlashtirib yubordi. 
Chingizxon  o‘zining  yaxshi  tizimga  asoslangan  ayg‘oqchilar  tarmog‘i  orqali 
Xorazmshohlar  davlatidagi  ushbu  ahvoldan  boxabar  edi.  Shuningdek,  u  ushbu  qadimiy 
madaniyat  va  yuqori  salohiyatga  ega  Movarounnahr  ahlini  osonlikcha  bo‘ysundirib 
bo‘lmasligini  ham  yaxshi  bilib,  bo‘lajak  mahorabaga  jiddiy  tayyorgarlik  ko‘rdi.  O‘tror 
voqeasidan  avvalroq  Chingizxon  qo‘shinlarining  Yettisuvga  qilgan  harbiy  yurishlari  sulton 
Muhammadni tashvishga solib qo‘ygan edi. Garchi Xorazmshoh katta qo‘shinga ega bo‘lsa-
da, o‘zaro ixtiloflar, sarkardalarga ishonchsizlik, o‘z hokimiyatidan xavfsirash Xorazmshoh 
qo‘shinining  zayiflashuvi,  intizomning  pasayishiga  olib  kelgan  edi.  Muhammad 
Xorazmshoh mo‘g‘ullarga zarba berish xususida Urganchda harbiy kengash chaqiradi. Unda 
ko‘zga ko‘ringan davlat arboblari, aslzodalar, harbiy sarkardalar ishtirok etadilar. 
Asli  xivalik  mashhur  fikhshunos  hamda  davlat  arbobi  Shahobiddin  al-Xivaqiy  bor 
qo‘shinni Sirdaryo bo‘yiga to‘plab, uzoq yo‘l bosib kelayotgan mo‘g‘ul qo‘shiniga chegara 
bo‘yidayoq hal qiluvchi zarba berish to‘g‘risida yagona va harbiy jihatdan haq fikrni bildirdi. 
Shahzoda  Jaloliddin  ham  aslida  shu  fikrga  qo‘shilgan  edi.  Lekin  Xorazmshoh  o‘z 
sarkardalariga,  ayniqsa  qipchoq  harbiylariga  ishonchsizlik  bilan  qarar,  katta  qo‘shinni  bir 
joyga  to‘plashdan,  qo‘shin  yig‘ilganda  esa  o‘zini  taxtdan  ag‘darib  tashlashlari  mumkin 
ekanligidan  cho‘chir  edi.  Shuning  uchun  sulton  va  uning  onasi  tazyiqi  bilan  Kengash 
mudofaa  usuliga  o‘tishni  ma’qul  deb  topdi.  Jami  450  taga  yaqin  shahar  (qal’a)  va 
viloyatlardan  iborat  bo‘lmish  davlatda  qo‘shin  katta  jangga  kirib  vatan  sharafini  himoya 
qilish  o‘rniga  shahar  va  qal’alarga  bo‘lib  tashlandi.  Ba’zi  markaziy  shaharlar,  jumladan 
Buxoro va Samarqand mudofaasini mustahkamlash zarur degan fikrga kelindi, xolos. Ammo 
bu mudofaa ham yaxshi tashkil etilmadi. 
Chingizxon  1219-yili  o‘z  o‘g‘illari  boshliq  200  mingga  yaqin  asosiy  harbiy  kuchlari 
bilan  anchadan  beri  puxta  tayyorlangan  Xorazmshoh-Anushteginiylar  davlati  ustiga  harbiy 
yurishni  boshladi.  Bu  kuchlar  yozni  Irtish  daryosi  bo‘yida  o‘tkazib,  sentabr  oyida 
chegaradan o‘tadi. Chingizxonga uyg‘ur ediquti (xoni) Baurchak, qarluqlar xoni Arslonxon 
va Olmaliq hukmdori Sig‘noqteginlar ham o‘z qo‘shini bilan kelib qo‘shildilar. Chegaradan 
o‘tgan  Chingizxon  o‘z  qo‘shini  bilan  janubiy  qozoq  cho‘llarining  Sirdaryoga  tutashgan 
joyidagi O‘tror shahri yaqinida to‘plab uni 4 qismga bo‘ladi.  
Chig‘atoy va O‘qtoy qo‘shinning bir qismi bilan O‘trorni qamal etib, egallash uchun 
qoldirildi.  Ikkinchi  qism  esa  Jo‘chi  boshchiligida  Sirdaryoning  yuqori  oqimidagi  Jand, 
Yangikent,  Borchig‘lig‘kent,  Sig‘noq  shaharlarni  bosib  olish  uchun  yuborildi.  Uchinchi 

---

 
120 
qismidagi besh ming chog‘li qo‘shinga Uloq no‘yon va Suketu Cherbi bosh bo‘lib O‘trordan 
janubga,  Xo‘jand  va  Banokatni  egallash  vazifasi  topshirildi.  Chingizxon o‘zi  bosh  bo‘lgan 
to‘rtinchi,  asosiy  qism  (uning  tarkibida  taniqli  sarkardalar  Jebe  va  Subutoy  ham  bor  edi) 
Zarafshon vohasi tomon-Buxoro hamda Samarqandni istilo etish uchun yo‘l oldi. 
Chegaradagi  O‘tror  mustahkam  shahar  qal’a  bo‘lib,  mo‘g‘ullarga  olti  oy  davomida 
mardonavor  qarshilik  ko‘rsatgan  edi.  O‘tror  hokimi  Inalxon  (G‘oyirxon)  qo‘lida  20.000 
chog‘li  suvoriy  bo‘lib,  Xorazmshoh  unga  yordam  tariqasida  50.000  kishilik  “lashkari 
birun”ni ham yuborgan edi.  
Qamal  davomida  qo‘shimcha  tarzda  yana  Qoracha  Hojib  boshchiligidagi  10.000 
kishilik  qo‘shin  ham  yuborilgan  edi.  O‘tror  hokimi  jasur  va  mard  sarkarda  Inalxon  unga 
mahorat bilan boshchilik qilar edi. Ammo ayrim zotlarning xiyonatkorligi tufayli besh oylik 
qamaldan  so‘ng  Inalxon  deyarli  bir  oy  davomida  o‘z  qo‘shini  bilan  shahar  qal’asida 
qarshilikni davom ettiradi. Oxir-oqibatda Inalxon deyarli bir o‘zi qolib, qal’a tomiga chiqib, 
qo‘liga  tushgan  narsasi  bilan  mo‘g‘ullarga  hujum  qilgan.  Mard  sarkardani  mo‘g‘ullar 
tiriklayin  qo‘lga  tushirib,  Samarqandga  Chingizxon  huzuriga  yuborganlar.  Chingizxon  esa 
manbalarning yozishiga ko‘ra, “kumushni eritib o‘z huzurida sarkardaning quloq va ko‘ziga 
quyishni  buyurgan”.  Inalxon  shu  tariqa  vahshiyona  ravishda  o‘ldirilgan.  O‘tror  shahri  o‘z 
jasorati  evaziga  mo‘g‘ullar  tomonidan  butkul  buzib  tashlandi.  Buxoro  yo‘nalishida 
ketayotgan Chingizxonga esa Zarnuq (Zerinuh) va Nur qal’alari jangsiz taslim bo‘ladilar.  
Chingizxon  1220-yilning  fevral  oyi  boshlarida  (ba’zi  adabiyotlarda  7  fevralda 
deyiladi) Sharqning qadimiy go‘zal shahri, Sharqdagi islom dini gumbazi, “butun musulmon 
shaharlari onasi” nomini olgan “Islomiy ilmlar markazi” Buxoro yaqinida paydo bo‘ldi. Uch 
kunlik shahar qamali boshlandi. Buxoroda bu paytda 12.000 lik shahar garnizoni va 20.000 
kishilik “lashkari birun” mavjud edi. Lashkarlarga nufuzli sarkardalar Ixtiyoriddin Qo‘shlu, 
Inanchxon  Og‘ulhojib,  Hamid  Pura  Qoraxitoy,  Suyunchxon,  mo‘g‘ullardan  qochib  o‘tgan 
uyg‘ur sarkardasi Ko‘kxon (Go‘rxon) bosh edilar. 
Sarkardalardan  Inanchxon  bazo‘r  Amudaryodan  o‘tib  qutulishga  muvaffaq  bo‘ladi, 
Hamid Pura Qoraxitoy mardonavor jangda halok bo‘ladi, qolgan-qutgan harbiylar Buxoroga 
qaytib chekinishga majbur bo‘ladilar. Ahli Buxoro o‘z himoyachilaridan ayrilgandan so‘ng, 
shahar ahli jonini salomat saqlab qolish niyatida shaharliklar maslahatlashib, Buxoro qozisi 
Badriddin qozi boshchiligidagi bir guruh oqsoqollarni Chingizxon huzuriga yuboradilar. 10 
fevral  kuni  Buxoroga  mo‘g‘ullar  kirib  keladilar.  Buxoroga  kirib  kelgan  Chingizxonning 
hatti-harakatlari  xususida  Rashididdin  shunday  deb  yozgan  edi:  «Chingizxon  otda  masjidi 
jome oldiga kelib to‘xtadi va shaharning kazo-kazolarini o‘z huzuriga chaqirtirdi. Mo‘g‘ullar 
shahar  omborxonalarini  ochib,  g‘allalarni  tashib  oldilar.  Qur’on  nusxalari  saqlanadigan 
sandiqlarni  otlarga  oxur  qildilar,  masjidlarga  meshlarda  sharob  keltirib  joylab  qo‘ydilar, 
shahar  hofizlari  va  o‘yinchilarini  chorlab,  raqsga  tushirdilar.  Mo‘g‘ullar  dol-guliga  keltirib 
o‘z  ashulalarini  aytar  edilar.  Oqsuyaklar,  ulamolar  va  shayxlar  otboqarlar  o‘rnida  otlarni 
qo‘riqlash  uchun  otxonalarda  turar  va  o‘sha  qabila  kelishlarini,  amr-farmonlarini  bajo 
keltirish  balan  mashg‘ul  edilar.»  Buxoro  talon-taroj  xususida  muarrix  ibn  Attor  shunday 
yozgan  edi:  «Ul  kun  haqiqatda  dahshatli  kun  bo‘ldi.  Bori  manguga  ketgan  erlarining, 
xotinlarning,  bolalarning  tovushlarigina  eshitilib  turdi.  Vahshiylar  xotinlarni.  qizlarni  ham 
o‘zlarining birodarlari ko‘z oldida tahqirladilar. Bu taxqirlarga ularda ko‘z yoshlaridan o‘zga 
qurol  topilmadi.  Ko‘plar  dahshatli  manzaralardan  ko‘ra  o‘limni  ortiq  ko‘rdilar.  Qozi 
Badriddin,  Imom  Rukniddin  va  uning  o‘g‘li  bu  nomussizlik  manzaralariga  chiday  olmay, 
g‘azablanib, o‘zlari teng bo‘lmagan dushmanga hujum qilib, halokat topdilar.»  
Aksariyat  shaharliklar  o‘z  qarshiliklarini  davom  ettirdilar,  tunda  esa  yashirincha 
askarlarga  yordam  berib,  mo‘g‘ul  askarlariga  qarshi  hujumlar  uyushtirdilar.  Chingizxon 
bunga  javoban  shaharni  yoqib  yuborishga  buyruq  berdi.  Ko‘kxon  boshchiligidagi  400  ta 
mudofaachilar Buxoro arkida yana 12 kun qattiq qarshilik ko‘rsatdilar. Arkni egallash uchun 
qilingan  mo‘g‘ullar  hatti-harakatlari  zoe  ketdi.  Qal’adagi  chuqurliklar  odam  va  hayvon 

---

 
121 
o‘liklari bilan to‘lib ketdi. Ko‘kxon va u boshchiligidagi mudofaachilar qahramonona halok 
bo‘lganlaridan  so‘nggina  ark  egallandi.  Buxoroliklar  qarshiligi  mo‘g‘ullarni  qattiq 
g‘azablantirdi.  Bu  jasorat  evaziga  mo‘g‘ullar  shahar  ahlidan  30000  chog‘li  kishini  qirib 
tashladilar. Kelib chiqishidan qat’iy nazar qolgan aholi qullikka mahkum  etildi. Ma’rifatli, 
nozik  ta’b,  madaniyatli  va  ilmli  Buxoro  ahli  sahroilar  tomonidan  zulm  va  tahqirlanish 
girdobiga tortildi. 
Buxorodan so‘ng Chingizxon Samarqand tomon yo‘l oldi. 1220 yil mart oyi boshida u 
Samarqandga  yetib  kelib,  yon-atrofdagi  qishloqlarni  yer  bilan  yakson  qildi.  Chingizxon 
Samarqandni  egallashga  alohida  ahamiyat  berdi.  Samarqandning  Movarounnahr  uchun, 
Xorazmshohlar  uchun  ahamiyati  beqiyos  ekanligini  Chingizxon  yaxshi  bilar  edi.  Shuning 
uchun uni  egallashga katta e’tibor bilan qaradi.  Shaharda 110.000 kishilik harbiy  garnizon 
(undan 60.000 tasi turkiy, 50.000 tojiklar edi.), 20 ta harb ilmiga o‘rgatilgan fil ham mavjud 
edi.  Sulton  Muhammadning  tog‘asi  To‘g‘ayxon  shahar  noibi  bo‘lib,  shahar  mudofaaga 
birmuncha tayyor ham edi. 
Shahar  oziq-ovqat  zahirasi,  mudofaa  istehkomlarining  puxtaligi  jihatidan  bir  necha 
yillik  qamalga  ham  chidash  mumkin  edi.  O‘z  qarorgohini  mo‘g‘ullar  bosqini  boshlanishi 
bilanoq  sarosimada  Balxga  ko‘chirgan  Sulton  Muhammad  ham  Samarqand  mudofaasiga 
umid ko‘zi bilan boqar edi.  
Chingizxonning  o‘zi  shahar  tashqarisidagi  Ko‘ksaroy  qo‘rg‘onidan  turib  shahar 
qamaliga boshchilik qildi. 1220-yilning mart oyining boshlarida shahar qattiq qamal qilinib, 
to‘xtovsiz hujum boshlandi. Qamalning 3-kunidan boshlab shahar qamaliga Chingizxonning 
shaxsan  o‘zi  boshchilik  qila  boshlaydi.  Qamalning  beshinchi  kuni  ulamo,  zodagon,  shahar 
harbiy boshliqlari keyingi qarshilik maqsadga muvofiq emas va ommaviy qirg‘in bo‘lishini 
oldini  olish  kerak,  degan  maqsadda  mo‘g‘ullarga  taslim  bo‘lishga  qaror  qiladilar.  Shahar 
qozisi va shayxulislom boshchiligida Chingizxon huzuriga Samarqand ahli nomidan elchilar 
tashrif buyuradilar. Mo‘g‘ullar Samarqand bosh suv inshooti  –  «Jo‘yi  arziz  –  «Qo‘rg‘oshli 
novasi»  ni  buzib  tashlab,  shaharni  tashnalik  girdobiga  giriftor  qildilar.  Shahar  istehkomi 
buzib  tashlandi.  20  000  chog‘li  shahar  mudofaachilari  suv  toshqini  bois  taslim  bo‘lishga 
majbur  bo‘ldilar.  Taxminan  1000  nafarli  mudofaachilar  esa,  sulton  tomonidan  1211-1214 
yillarda  qurilgan  Jome  –  masjidiga  kirib,  dushmanga  zarba  bera  boshladilar.  Mo‘g‘ullar 
masjidiga  o‘t  qo‘yib,  mudofaachilarni  tirik  o‘limga  mahkum  etdilar.  Shahar  qozisi  va 
shayxulislom  vakolati  bilan  tashqariga  olib  chiqib  ketilgan  50000  nafar  kishidan  boshqa 
barcha  aholi  qatlamlari  behad  talon-taroj  qilindi.  30000  nafar  hunarmand  ahli  Chingizxon 
qarindosh-urug‘lariga  taqsim  qilib  berildi.  Tirik  qolgan  shahar  ahliga  200000  dinor  o‘lpon 
majburiyati yuklatildi. Samarqandda jami aholining faqat ¼ qismigina tirik qoldi. Mo‘g‘ullar 
tomoniga  xiyonatkorona  o‘tib  ketgan  sobiq  shahar  noibi  To‘g‘ayxon  tez  orada  o‘zining 
30000 kishisi bilan Chingizxon buyrug‘iga ko‘ra qirib tashlandi.  
Taslim  bo‘lgan  shaharda  mo‘g‘ullar  qilgan  talon-tarojliklar  tufayli  “sayqali  ro‘yi 
zamin  ast”  deb  ulug‘langan,  sharqning  buyuk  shaharlaridan  biri  hisoblangan,  bir  paytlar 
gullab-yashnab turgan Movarounnahr poytaxti huvillab qoladi va yer bilan yakson qilinadi.  
Hukmdorning  subutsiz  va  ma’suliyatsizligi,  harbiy  boshliqlarning  o‘zaro  ittifoq 
bo‘lmaganligi  xalq,  mamlakat  taqdirini  o‘z  holiga  tashlab  qo‘yishi  oqibatida  bu  dahshatli 
voqea sodir bo‘lgan edi. Bu vaqtda Sulton Muhammad Xorazmshoh janubda, Balxdagi o‘z 
qarorgohida turib, voqelikni befarq kuzatuvchi sifatida harakatsiz turar edi. Mo‘g‘ullar kirib 
kelayotgan  vaqtdayoq  unga  Iroqqa  qarab  chekinishni  ba’zi  amaldorlar  maslahat  berishgan 
edi.  Ko‘pgina  sargardonliklardan  so‘ng  sulton  Kaspiy  dengizining  janubidagi  Ashuradi 
oroliga  borib  o‘rnashadi.  Ham  jismoniy,  ham  ruhiy,  ma’naviy  ezilgan  sobiq  hukmdor  bu 
yerda  plevrit  (o‘pka  qobig‘iga  suv  yig‘ilishi)  kasaliga  chalinib,  o‘z  o‘g‘illarini  yoniga 
chorlaydi.  O‘z  gunohlariga  iqror  bo‘lgan  holda  ushbu  orolda  xorlik  va  azob-uqubat  bilan 
1220-yilning  dekabr  oyida  vafot  etadi.  Oradan  birmuncha  vaqt  o‘tgandan  so‘ng  Jaloliddin 
otasining  murdasini  tog‘liq  Ardahi  qal’asiga  olib  borib  dafn  etadi.  Ardahi  mo‘g‘ullar 

---

 
122 
tomonidan  zabt  etilgandan  so‘ng,  o‘z  vaqtida  sultonni  tiriklayin  qo‘lga  tushira  olmagan 
alamzada  mo‘g‘ullar  uning  murdasini  kavlab  olib,  O‘gedeyga  (O‘ktoy)  yuborishgan. 
O‘gedey  esa  uning  murdasini  yoqib  yuborishni  hamda  kulini  ko‘kka  sovurishni  buyurgan. 
Shuningdek,  xorazmshohlarning  o‘z  vaqtida  sulton  tomonidan  Ardahiga  yashirilgan  eng 
qimmatbaho 10 ta sandiqqa joylangan javohirlari ham mo‘g‘ullar qo‘liga o‘lja bo‘lib tushgan 
edi.  
Chingizxonning katta o‘g‘li Jo‘chi boshchiligidagi mo‘g‘ul bosqinchilari reja bo‘yicha 
Sirdaryoning  yuqori  qismidagi  yerlarni  egallashi  lozim  edi.  Bosqinchilar  ma’lum 
muddatdagi  qamaldan  so‘ng  Sig‘noq  va  Borchilig‘kent  shaharlarini  egallaganidan  so‘ng 
mustahkam  qal’a  hisoblangan  Xo‘jandga  hujum  boshlaydilar.  Mo‘g‘ullar  20.000  nafar 
qo‘shin  va  50.000  ming  chog‘li  asirga  tushgan  hasharchilarni  Xo‘jand  atrofiga  yig‘adilar. 
Xo‘jand  hokimi  Temur  Malik  asli  turkiy  sarkardalardan  bo‘lib,  Xorazmshohlar  davlatida 
nom chiqargan, sulton va uning oilasiga tanish bo‘lgan shaxs edi. Mo‘g‘ullarga qarshi tura 
olish  mumkin  emasligini  sezgan  Temur  Malik  (malik-hokim  ma’nosida)  taxminan  1000 
nafar  askari  bilan  Xo‘janddan  bir  kilometr  naridagi  Sirdaryoning  mo`jazgina  orolida 
joylashib oladi. Qulay strategik ahamiyatga ega bo‘lgan orolga mo‘g‘ullar o‘qlari, palaxmon 
toshlari  yetib  bormas  edi.  Temur  Malik  buyrug‘iga  ko‘ra  12  ta  qayiq  yasatilib,  o‘q 
o‘tmasligi,  yonib  ketmasligi  maqsadida  bu  qayiqlarning  usti  namat  bilan  qoplanib,  sirka 
bilan  shimdirilgan  loy  bilan  suvab  chiqiladi.  Temur  Malik  uzoq  vaqt  mudofaa  uchun 
endilikda  orolchada  turish  maqsadga  muvofiq  emasligini  tushunib,  bor  oziq-ovqat  zahirasi 
va  askarlarini  70  ta  kemaga  joylab,  tunda  daryoning  quyi  oqimi  bo‘ylab  suzib  ketadi. 
Mo‘g‘ullar ikki sohil bo‘ylab Temur Malik kemalariga to‘xtovsiz hujumni uyushtirar edilar. 
Hatto Banokat bo‘yida daryoning u sohilidan bu sohiliga zanjir ham tortib qo‘yadilar. Uzoq, 
uzluksiz  jang  bilan  ular  Jandga  qadar  yetib  keladilar.  Mo‘g‘ul  sarkardasi  Ulus  Idi 
Borchilig‘kent va Jand yaqinida manjaniqlar (tosh otar zambaraklar) o‘rnatib, qayiqlarni bir-
biriga  tutashtirib,  jasur  sarkarda  yo‘lini  to‘sadi.  Uzoq  janglardan  so‘ng  Temur  Malik 
Urganchga yetib keladi va Urganch himoyasida qatnashib, Jaloliddinning ozodlik kurashida 
faol  ishtirok  etadi.  Keyinroq,  uzoq  sargardonliklardan  so‘ng  sarkarda  Temur  Malik  o‘z 
yurtiga  darvesh  sifatida  kelib,  qahramonona  ravishda  mo‘g‘ul  harbiylari  qo‘lida  halok 
bo‘ladi.  Chingizxon  1220  yilning  yozini  Movarounnahr  janubida  o‘tkazmoqchi  bo‘ldi. 
Chunki  u  janub  shaharlarini  egallashga  shaxsan  bosh  qo‘shgan  edi.  Zero,  janubda  hali 
bosqinchilar  qadami  yetmagan  bir  qator  boy  viloyat  va  shaharlar  mavjud  edi.  Avval  u 
Nahshabga  bostirib  bordi.  Shaharliklar  mo‘g‘ullarning  mislsiz  zo‘ravonlik  va  bosqinidan 
yaxshi  xabardor  edilar.  Nahshab  ahli  dahshatga  tushib,  shaharni  mo‘g‘ullarga  ixtiyoriy 
topshiradilar. 
Chingizxon  yozni  Nahshabda  o‘tkazib,  1220  yilning  kuzida  Termizga  yurishni 
boshlaydi.  Termiz  Hindiston  va  O‘rta  Osiyo  savdo  yo‘llari  tutashgan  bir  qulay  yerda 
joylashgan  bo‘lib,  uning  Amudaryo  sohiliga  tutashgan  qal’asi  o‘z  vaqtida  mustahkam 
ravishda  barpo  etilgan  edi.  Termiz  hokimi  Faxriddin  habash  mo‘g‘ullar  bosqiniga 
mardonavor  turib  javob  berishga  qaror  qildi.  Mudofaaning  o‘n  birinchi  kuni  shahar 
egallandi.  Shahar  butkul  talon-taroj  qilinib,  xonavayron  etildi.  Shahar  ahli  esa  dashtga 
haydab  chiqilib  qirib  tashlandi.  Movaraunnahrning  asosiy  qismlari-Sirdaryo  havzasi, 
Zarafshon, Qashqadaryo vodiylari, Buxoro vohasi, Shosh va Farg‘ona vodiysi egallangach, 
Chingizxon endilikda o‘zining asosiy e’tiborini Xorazmshohlar davlatining markazi Xorazm 
o‘lkasiga  qaratdi.  Bu  yurishga  o‘g‘illari  Jo‘chi,  Chig‘atoy,  O‘ktoy  (Ugedey)larni  mas’ul 
qildi.  Ayniqsa,  xon  musulmon  Sharqining  eng  katta  shahri  bo‘lmish,  madaniyat,  savdo 
gullab  yashnagan  boy-badavlat  qadimgi  Urganch  (Gurganj)  istilosiga  katta  ahamiyat  bilan 
qaradi. Ushbu yurish 1221 yilning boshida boshlandi.  
1221  yilning  boshida  sulton  deb  e’lon  qilingan  Jaloliddin  va  shahzodalar  Oqshoh, 
O‘zloqshohlar bilan Urganchga keladi. Lekin Urganchdagi siyosiy vaziyat, sobiq Jand noibi 
Qutlug‘xonning  unga  qarshi  suiqasdi,  qipchoq  sarkardalarining  xoinona  o‘zlarining 

---

 
123 
tutishlari,  Jaloliddinni  shahar  mudofaasiga  bosh  bo‘lish  fikridan  qaytaradi.  Qipchoqlar  uni 
hokimiyat  tepasiga  kelishini  xohlamas  edilar.  Bunday  vaziyatda  mudofaani  tashkil  etib 
bo‘lmasligi aniq bo‘lib qolgan edi. Ushbu voqealardan so‘ng Jaloliddin Temur Malik bilan 
birgalikda 300 ta kishi bilan shaharni tark etib Xurosonga yo‘l oladi. Uning ortidan esa, tez 
orada  Oqshoh  va  O‘zloqshohlar  ham  yo‘l  olishadi.  Jaloliddinning  faoliyatini  alohida  qayd 
etib o‘tish maqsadga muvofiq bo‘lgani uchun keyinroq bu buyuk shaxs faoliyati to‘g‘risida 
batafsil to‘xtalinadi.  
Urganchda  esa  shahardagi  qipchoq  sarkardalari-O‘g‘ul  Hojib,  Erbuqa  pahlavon,  Ali 
Darug‘iyniy  va  boshqalar  Turkon  xotunning  jiyani  yosh  Xumorteginni  sulton  deb  e’lon 
qiladilar.  Turkon  xotunning  o‘zi  Mozandarondagi  Ilol  qal’asiga  kelib  o‘rnashib,  o‘z  hayoti 
va  boyliklarini  saqlash  taraddudiga  tushadi.  Qal’ada  suvsizlikdan  sillasi  qurilgan  sobiq 
malika  mo‘g‘ullarga  asirga  tushib,  xorazmshohlar  xazinasini  ular  qo‘liga  topshirdi. 
Qoraqurumda cho‘ri bo‘lgan Turkon xotun 1233 yili xor-u-zorlikda vafot etadi. Xumortegin 
layoqatsiz,  o‘z  fikriga  ega  bo‘lmagan,  qo‘rqoq  shaxs  edi.  Urganchga  Chingizxonning 
o‘g‘illari  Jo‘chi,  Chig‘atoy,  O‘gedey,  taniqli  mo‘g‘ul  sarkardalari  Tulun  cherbi,  Ustun 
no‘yon,  Qozon  no‘yon  boshqalar  o‘z  harbiy  kuchlari  bilan  yetib  keladilar.  Xorazm  Jo‘chi 
boshqaruvi  ilkiga  tushganligi  uchun  ham,  Jo‘chi  shaharni  tinchlik  bilan  mo‘g‘ullarga 
topshirishni  talab  etadi.  Lekin  nima  bo‘lganda  ham  jasur  shahar  himoyachilari  mudofaaga 
qat’iy tayyorgarlik ko‘rib jonajon shaharlarini mo‘g‘ullarga berishdan qat’iy bosh tortdilar. 
Poytaxt atrofini 100.000 dan ziyod mo‘g‘ullar qo‘shini bilan o‘rab olish boshlandi. Shahar 
devorlarini buzish uchun manjaniqlar o‘rnatiladi. Mo‘g‘ullar shaharni katta kuch bilan zabt 
etishga  kirishdilar.  Yangi  “sulton”  shahar  mudofaasiga  bosh  bo‘la  olmaydi.  1221  yili 
boshidan  boshlangan  Urganch  qamali  deyarli  7  oy  davom  etadi.  Shahar  ahli  mo‘g‘ullar 
qurol-yarog‘i,  palahmon  toshlarni  otuvchi  manjaniqlar  zambaraklardan  cho‘chimay 
mardonavor  kurashga  kiradilar.  Nayza  o‘qlaridan  qo‘rqmay  shahar  devorlarining  buzilgan 
yerlarini qayta tiklay boshlaydilar. Bir guruh urganchlik harbiy navkarlar shahardan deyarli 1 
farsah  uzoqlikdagi  Bog‘i-Xurram  degan  joyda  mo‘g‘ullarga  zarba  berishga  harakat  qilib, 
qahramonona  jang  qildilar.  Lekin  Juvayniyning  yozishiga  ko‘ra,  jangda  qo‘shin  va  qurol 
jihatidan  ustun  mo‘g‘ullar  shu  yerlik  tinch  aholi  jangchilar  bilan  birgalikda  100.000  dan 
ziyod  aholini  qirib  tashlaydilar.  Sulton  zobitlarining  boshlig‘i  Faridun  G‘uriy  o‘zining  500 
kishilik  harbiy  otryadi  bilan  mardonavor  shahar  devorlari  va  darvozalari  himoyasiga  bosh 
bo‘ladi.  Lekin  qo‘rqoq  “sulton”  Xumortegin  shahar  darvozasini  ochib  berib,  o‘z  hayotini 
saqlab  qolish  maqsadida  xiyonatkorona  ravishda  mo‘g‘ullarga  taslim  bo‘ladi.  Istilochilar 
shaharga  bostirib  kira  boshlaydilar.  Urganchda  tarixchilardan  an-Nasaviy,  Juvayniylarning 
yozishlariga  ko‘ra,  har  bir  ko‘cha,  mavzeni  jon-jahdlari  bilan  himoya  qilganlar.  Ko‘prik 
ustidagi  jangda  shaharliklar  3000  nafardan  ziyod  mo‘g‘ul  askarlarini  qirib  tashlashga  ham 
muvaffaq bo‘ladilar.  
Shahardagi  janglarda  Xorazmlik  mashhur  alloma,  faylasuf  va  olim,  “Kubroviya” 
tariqatining asoschisi Ahmad ibn Umar Abul Janob Najmiddin al-Kubro al-Xevaqiy (1145-
1221  yy.)  ham  faol  qatnashdi.  O‘ziga  “Yo  Vatan,  yo  sharofatli  o‘lim”  degan  g‘oyani  shior 
qilib olgan bu 76  yoshdagi buyuk shayx mo‘g‘ullarning taslim bo‘lish haqidagi takliflarini 
rad  etib,  o‘zining  behisob  shogird,  do‘st-yoron,  muxlis-safdoshlar  bilan  shahar  ichki 
mudofaasida  ishtirok  etadi.  Uning  jangovar  chaqirig‘iga  muvofiq  har  bir  qarich  yerni 
shaharliklar qahramonona tarzda, bir tomchi qonlari qolguncha himoya qiladilar. Najmiddin 
Kubro qahramonona tarzda jang qilib, o‘lim oldidan mo‘g‘ul navkariga tashlanib uni avval 
halok  qilib,  shahid  bo‘ladi.  Shahar  mudofaasi  cho‘zilib,  hatto  Chingiz  o‘g‘illari  Jo‘chi  va 
Chig‘atoy  o‘rtasida  ham  ixtilof  chiqib,  shaharni  egallash  boshqa  bir  o‘g‘il  -  Ugedeyga 
topshirildi.  Behisob  qon  daryo  bo‘lib  oqib,  bundan  so‘nggi  himoya  befoydaligini  sezgan 
shaharliklar  qolganlarni  jonini  saqlab  qolish  maqsadida  taslim  bo‘lishdan  o‘zga  choralari 
qolmaydi.  100000  dan  ko‘proq  hunarmandlar  ajratib  olinib,  Mo‘g‘ulistonga  jo‘natiladi. 
Shahar  ahli  dashtga  haydab  chiqarilib,  bolalar  va  ayollar  bo‘lib  olinadi.  «Ortiqcha»  asirlar 

---

 
124 
haqoratli  o‘limga  mubtalo  etiladi.  Juvayniyning  yozishicha,  har  bir  mo‘g‘ul  askarga 
shaharliklardan  24  ta  o‘ldirilgan  askar  to‘g‘ri  kelgan  ekan.  Qolgan  barcha  narsalar  beayov 
talon-taroj  qilindi.  Shahar  qo‘lga  olingandan  uning  asosiy  qismi  buzilgan,  xonavayron 
bo‘lgan  edi.  Shundan  keyin  ham  mo‘g‘ullar  Amudaryo  to‘g‘onini  buzib,  shaharni  suvga 
bostiradilar. 
Urganch qamali bilan bir vaqtda Chingizxon 1221 yilning bahorida o‘zining e’tiborini 
Amudaryodan  janubdagi  yirik  savdo  yo‘llari  ustida  joylashgan  boy  madaniyat  markazlari 
bo‘lmish  Balx,  Hirot,  G‘azna,  Qandahor,  Nishopur  va  boshqalarga  qaratdi.  Chingizxon 
shaxsan Balx yurishiga boshchilik qilib, shaharni zabt etdi. Balx aholisini esa qirib tashladi. 
Ba’zi bir janublik Xorazmshoh noiblari, jumladan Amin-al mulk ham mo‘g‘ullar tomoniga 
xiyonatkorona o‘tib ketdilar. 
Jaloliddinga  qarshi  kurash  vaqtida  qator  qal’a,  shaharlar  qattiq  janglar  ila  ishg‘ol 
qilindi  (Bamiyon,  G‘azna,  Qandahor,  Gardiz,  Valiyon  va  boshqalar.)  Ularning  janubdagi 
oxirgi egallagan shahri Hindistonning shimoliy g‘arbidagi Mo‘lton bo‘lib qoldi. 
Manbalarda  “Jahon  sultonlari  poytaxti”  va  ”Insoniyat  buyuk  farzandlari  beshigi” 
nomini  olgan  Urganch,  Sharqdagi  “islom  tayanchi”  Buxoro,  qadimiy  Afrosiyob  vatani 
Samarqand,  masjidlarning  soni  (1200  taga  yetgan)  bilan  mashhur  “qubbat-ul  islom”  Balx, 
o‘z  madrasalari  bilan  dong‘i  ketgan  Marv,  o‘zining  nozikta’b  ilmli  kishilari  bilan  ma’lum 
Nishopur  va  ko‘plab  ma’lum  va  mashhur  shaharlar  talon-taroj  etilib  vayron  qilindi. 
Mo‘g‘ullarning  kuchli  zarbasiga  uchragan  ba’zi  shaharlar,  masalan,  O‘tror,  Sig‘noq, 
Borchilig‘kent va boshqalar umuman uzoq vaqtgacha dasht-biyobonlarga aylanib qoldi. Shu 
davrda  yashagan arab tarixchisi Ibn al-Asir (1160-1244) mo‘g‘ul bosqini  xususida shunday 
deb yozgan edi: “Ular (ya’ni mo‘g‘ullar) hech kimga shavqat qilmadilar, aksincha xotinlar, 
bolalar,  erkaklarni  o‘ldirdilar,  homilador  ayollarning  qorinlarini  yorib,  tug‘ilmagan 
go‘daklarni nobud qildilar... Bu musibat to‘lqinlari turli tomonlarga tarqaldi va uning fojeasi 
umumiy  bo‘lib  qoldi  hamda  u  shamol  bulutlarni  turli  tomonga  haydagani  kabi  butun 
viloyatlarga  yoyildi.  Xitoy  chegaralaridan  bir  xalq  chiqib  Turkistondagi  Qashg‘ar  va 
Bolasog‘un kabi viloyatlarni, Movaraunnahrdagi Samarqand, Buxoro va boshqa shaharlarini 
vayron  etib,  qirg‘in  qilib,  talon-taroj  qilib  egalladi.  Tatarlar  hech  qaysi  shaharlarni  omon 
qoldirmadilar ketayotib hamma yerni vayron etdilar. Ular nimaniki yonidan o‘tgan bo‘lsalar 
o‘zlariga yoqmagan barcha narsalarga o‘t qo‘ydilar”.