O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti “Tasdiqlayman” o‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

Oliy nerv faoliyatining neyrodinamik tiplari.
Oliy nerv faoliyati tiplari yoshlar shakllanishi uchun katta ahamiyatga ega. Nerv tizimidagi qo‘zg‘alish va tormozlanish o‘rtasidagi uchta asosiy belgilari: 1) qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlarining kuchi; 2) qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlarining muvozanati; 3) qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlarining harakatchanligi oliy nerv faoliyati tipini shakllantirishida etakchi rolini o‘ynaydi. Nerv tizimining xossalari, irsiyat va tarbiyalanish sharoiti bilan bog‘liq bo‘lgan individual xususiyatlarga oliy nerv faoliyatining tipi deb aytiladi. Oliy nerv faoliyatining tiplari temperament asosida shakllanadi. Nerv tizimining xususiyatlari bolaning temperamentini belgilaydi. Masalan, nerv tizimidagi inertlik, albatta, flegmatik temperamentning shakllanishiga ta’sir qiladi. Tipologik farqlar 1 yoshli bolalarda aniq ifodalangan bo‘ladi va keyinchalik ularning farqi yana ham kuchayadi. Bolaning oliy nerv faoliyati tiplari kattalarnikiga faqat umumiy ko‘rinishi bo‘yicha o‘xshash bo‘ladi, chunki bolada nerv tizimining asosiy xossalari yoshga bog‘liq xususiyatlarga ega. Masalan, maktab yoshigacha bo‘lgan bolalarda nerv jarayonlarining kuchsizligi yoshlar va kattalarga nisbatan ko‘proq uchraydi. Oliy nerv faoliyatining shakllanishi uning nerv va boshqa tizimlari to‘la etilgandan keyin 22 — 26 yoshda tugallanadi. Bolalar oliy asab faoliyatining tiplarini xususiyatlari N.I.Krasnogorskiy (1952) va I.P.Pavlov tomonidan belgilagan to‘rtta tip asosida tasniflangan. Bolalarda sangvinik, flegmatik, xolerik va melanxolik oliy nerv faoliyatining tiplari uchraydi. Bolalarning xarakteri va ish faoliyati oliy nerv tizimining turlari bilan bog‘liq.
Sangvinik. Optimal ko‘zg‘aluvchan, muvozanatlashgan, harakatchan tip. Sangvinik bolalarda shartli reflekslar oson va tez hosil bo‘lib, ular ancha barqaror bo‘ladi. Javob reaksiyalari qo‘zg‘atuvchilar kuchiga mos keladi. To‘g‘ri tashkil qilingan o‘quv ishlari va kun tartibi miya po‘stlog‘ining yuqori ish qobiliyatini, optimal qo‘zg‘aluvchanlik holatini saqlaydi. Bolalarda nutq yaxshi rivojlangan bo‘lib, so‘z boyligi ko‘p bo‘ladi. Odatda bunday tipdagi bolalar jamoada gapga chechan, tashabbuskor, intizomli bo‘lib, fikrni aniq va kerakli joyida ifodalashishi bilan ajraladi. Ularni o‘qitish va tarbiyalash oson, sangvinik bolalar atrofdagilar bilan oson muloqotda bo‘ladi. Ularning nutqi yaxshi rivojlangan. Sangviniklarda mustahkam shartli reflekslar tez hosil bo‘ladi.