O’zbekistan Tariyxi

O’zbekistan Tariyxi
Tema: Shingizxannin Xorezmshax Muhammed penen mu’nasebetleri

REJE:
Kirisiw: Xorezmshax Muhammedtin omiri ham mamleketshiligi

Tiykargi mazmun: Shin’gizxannin Xorezmshaxlar mamleketine qarsi atlanislari
Juwmaqlaw: Shingizxannin basqinshiliq atlanislarinin aqibeti

Alovuddin Muhammad Xorezmshoh, Muhammad II Alauddin, Alauddin Muhammad (tolıq atı Qutbiddin Muhammad ibn Takash ibn Elarslon ibn Anushtegin) (shama menen 1182— 1220 jıl dek.) — Anushteginiylar úrim-putaǵınan bolǵan Xorezmshahlar mámleketi húkimdarı (1200 jıl 3 avg. — 1220 jıl dek.). Ákesi — Takash Xorezmshoh, anası Turkán xotun qang'li xoni Jonkishining qızı. Muhammed 1193 jıl dekabrde ákesi tárepinen Nishopur qalasına voliy (hákim) etip tayınlanǵan 1198 jılda xalifa Nosir Takashga jáne onıń balası Qutbiddin Muhammadke sharapatlı hám Xurasan, Turkiston hám Irak ajami sultanı ekenin tastıyıqlaytuǵın manshur (jarlıq ) jo'natgan. Takash oliminen keyin Xorezmshohlar mámleketi taxtiga Qutbiddin Muhammad o'tirdi. Ol atasınıń Alawiddin laqabın, keyin bolsa Sanjar (ekinshi) atınıń qabılladı. Muhammed dáwirinde saltanat da aymaqlıq, da kúsh-qudıret tárepinen óziniń joqarı shıńina jetken. Muhammed dáwirinde Xorezmshahlar mámleketi shigista Aral, batısda Kaspiy teńizine shekem, jane de Irak hám Gaznaliga shekem, shıǵısda

Jetisuvgacha keńeygen. 1207 jılda Xurasanda hám Parsı Irakında óz poziciyasin
bekkemlenip alǵan Muhammed itibarın Mawarawnnaxrga qaratdı. Buǵan sebep
qaraxoniylarning sońǵı húkimdarı Usmon ibn Ibrohimning qoraxitoylarga qarsı gúresde (qarang Malik Sanjar kóterilisi) járdem soraǵanı bir sıltaw boldı. Xorezmshoh áskerleri qoraxitoylarning Tayangu basshı áskeri menen Ilamish sahrasında soqligisadi. Bujangda krraxitoylar jeńiliske ushıraǵan bolıp, Movarounnahrdan Ózgendgacha bolǵan jerler Xorezmshoh ıqtıyarına ótti. M. ózine Iskandari Sanıy laqapın da aldı vasaroyda Zulqarnayn sortbasi (shoh kiriwi húrmetine muzıkalıq maqtaw qosıǵı ) ni engizdi. Qoraxitoylar mámleketin tormor etip, arqa shegaralarınan xotirjam bo'lgach, Parsı Irakın, Mozandaron, Arron, Ozarbay-jan, Shirvon, Mikron, Mingqishloq, Kesh, Sijiston, G'ur, Gáziynexana, Bomiyonlarni jawlap alıw etip, Xindiston shegaralarıǵa shekem jetip bardı. M.
Movarounnahrdı pútkilley iyelegach, Kitayǵa ásker tartıwshı bolǵan, biraq 1215 jıl Chingizxonnkj Pekinni basıp alǵanın esitgach, ol haqqında tolıq maǵlıwmat toplaw ushın Bahouddin Roziy basshılıǵında Mo'g'ulistonga elshiler jiberdi. Nátiyjede hár eki tárep bir neshe ret bir-birlerine elshiler jiberip turǵanlar. 1218 yil Chingizxonning jeke wákili Uhuna basshı 500 tuyeden artıq elshi hám sawdagerler karvoni O'trorga kirip keldi. O'tror hákimi Inolchiq, karvonni ustap, elshilerdi qatl ettirgen (qarang O'tror waqıyası ). M. dıń mámleketin jaqsı úyrengen Chingizxon Xorezmge ǵárezli xalıqlardıń narazılıǵınan, lashkarboshilar arasındaǵı dawlardan, M. dıń anası Turkon xo-tún aǵayınları arasından shıqqan hámeldarlardan paydalanıwı hám de M. dıń mo'g'ullar hújimi xabarın esitip ámelge asırǵan nadurıs ilajları (hár bir qala óz-ózin qorǵaw qshshshi; puqaradan 1 jıl ushın3 ese xiroj jıynawı ) sebepli mu-vaffaqiyatga eristi. Chingizxon Xorezmge júriw etipO'tror (1219 ), Buxara hám Samarqand (1220 ) ni basıp aldı. M. Movarounnahrdı tastap Xurasan tárepke qochdi. Chingizxonning 20 min-glik áskeriniń tınımsız táqip etiwi M.ga óz kúshlerin qayta toplap, nápesin retlewge múmkinshilik bermadi. Kaspiy teńiziniń Ashuraga barıp qalǵan M. qattıbetob bolıp qaldı hám omiriniń aqırında aldınǵı sheshimin ózgertirip, balası Polisiddin O'zloqshohning ornına Jaloliddin
Máńgiberdini valiaxd dep járiyaladı. Sol aralda opat etdi hám bulmanda kómiw etildi. Keyinirek Jaloliddinning buyrıqına kóre, M. dıń óligi Isfahondagi Xorezmshoxlarning yadına qurılǵan medresege ko'mish ushın Ardahn qorǵanına keltirilgen. Xorezmshohning jáhángirlik boyınsha uzaqtı kózleytuǵın maqsetleri
Kitaynı basıp alıw etiwdi de názerde tutardi. Biraq Kitay qashannan berli Chingizxon tárepinen jawlap alıw etilgenli haqqında xabar yetgach, Sultan Alouddin Muhammad bul maǵlıwmattıń tuwrı -noto'g'iligini tekseriw niyetinde Chingizxon huzuriga elshiler jiberdi. Elshiler mısh-mısh gáplerdiń áyne haqıyqat ekenin tastıyıqlawdı. Chingizxon bul elshilikke juwapan izbe-iz eki ret elshiler jo'natdi. Ekinshi gezek elshiler úlken sawda karvoni menen birge jolǵa shıqqan edi. Karvon shegara qala O'trorga jetip kelgeninde qala hákimi, Sultan Alouddin Muhammaddıń dayıvachchasi Inolchiq G'oyirxon elshilerdi tıńshılıq hám xalıqo'rtasida hawlıǵıwlı gápler tarqatıwda ayblab, qamawǵa aladı hám pútkil karvon ahlini qatl etedi. Obadan omon qalǵan birden-bir tuyekashdan júz bergen baxıtsızlıq xabarın esitgach, Chingizxon Inolchiqni tapsırıwdı talap etip taǵı elshiler jo'natdi. Óz aǵayını hám úlken ámirlerinen birin dushpanǵa tapsırıw Xorezmshohning sha'ni hám orınına tuwrı kelmas, qolaversa, bul jumıs penen ańsat da emes penen edi. Sultan mo'g'ul elshisin óltiriw etiw, eki joldasınıń bolsa saqalın kesip taslawdı hámir etedi. Chishizxon demden batısqa júriw házirligin kóre basladı. Usı elshiler almaslaw dáwirinde Xorezmshohning mo'g'ullar menen birinshi, málim mánistegi tosınarlı dúgilisiwi júz berdi. Derekler degi maǵlıwmatlarǵa kóre, Sultan Alouddin Muhammad mo'g'ul áskeri táqipine dus kelgen merkit qáwiminiń qashqınlar jurtına qashıp barǵanın esitip, 60 mıń adamlıq ásker menen Samarqanddan jolǵa otlanadi hám Irgiz dáryasınan keship ótip, To'rg'oy shólindegi (házirgi Kazaxstan aymaǵında ) urıs penen bolıp ótken jayǵa jetip keledi. Merkitlar putkinley qirib taslanǵan edi. Bir jaradar jawınger mo'g'ullar urıs penenmaydanın jaqında ketiwganini xabar beredi. Xorezmshoh keyingi kúni tańda olarǵa jetip aladı. Chingizxoining tonǵısh balası Jo'chi (Jo'ji) atasınıń Xorezmlikler menen urıs penen qılıwdı qadaǵan etgenin aytıp, jangdan bas penen tartıwǵa háreket etedi, biraq Xorezmshoh «Chingizxon saǵan men menen alıwıwdı buyırmegen bolsa da, Alla taolo maǵan sen menen urısıwdı amu etedi», dep urıs penenbaslaydı. Kúnniń aqırına barıp hár eki áskerdiń oń qanatı dushpandıń shep qanatı ústinen jeńimpaz shıǵadı. Xorezmshoh áskeriniń oń qanatına bolsa bul jangda jas Jaloliddin Máńgiberdi jetekshilik etken. Ol qurshawǵa olina baslaǵan atasına járdemge jetip keliwge da ulgurib, dushpan umıtılıwın daf etedi. Tunda mo'g'ullar qosılǵan otni qaldırıp, ózleri jasırınsha janggohni tark etediler. Tiykarǵı urıs háreketleri bolsa 1219 jıldıń erte kuzida baslandı. Xorezmshohning bemulohaza sheshimi menen ásker túrli qalalarǵa tarqatılıp, qalalar óz holiga tastap qoyılǵan bir sha'roitda, eger qorǵawshılar qattı qarsılıq kórsetken bolsalarda, mo'r-malaxdek yopirilgan mo'g'ullar qala hám awıllardı birin-ketin ishg'ol eta basladılar. 1220 jıldıń ortalarına kelip pútkil Movarounnahr, keyingi eki jıl dawamında Xurasan, Iran hám basqa úlkelik basıp alındı. Jawlap alıw etilgen qalalar hám olardıń xalqın bir-birine uqsas ashshı táǵdir kutardi: mo'g'ullar xalıqtı qala shetindegi ashıq maydanǵa haydab shıǵıp, ónermentler, jas hayal-qızlar hám bir bólim balalardı qullikka yamasa basqa qalalar qamalında tiri qorǵaw diywali retinde isletiw ushın haydab ketiwar, qalǵanlardı bolsa jabılasına semserden ótkerardilar. Bos qalǵan qalalar mo'g'ul askarlari tárepinen bir neshe kún dawamında talanib, keyininen jer menen jeksen etińardi. Qattı qarsılıq kórsetilgen jaǵdaylarda mo'g'ullar shápáátsiz ósh alardılar. Mısalı, Buxara qalasın alǵanlarınan keyin mo'g'ullar xalıqtı obabarot etip, xalıq kóz ońında hayallardıń ar-namısına tiyip, keyin qalaǵa ot qoydılar. Miytin gerbishten qurılǵan bir neshe bınanı esapqa almaǵanda, pútkil qala janıp kulga aylandı. Xurasanǵa qashıp barǵan bir buxaralıqtan bolǵan waqıyalardı sorap jıljıtıwtirishganida ol sonday juwap beredi: «Keldiler, titdilar, yendirdilar, óltirdiler, xaydadilar, kettilar». Yamasa Termizni alaylıq. Mo'g'ullar bul jerde óltiriw uyushtirib bolǵanlarınan keyin bir hayaldı ushıratıp qalıwadı. Ol hayal omonlik sorap yalinib -yolvoradi hám bunıń ornına merwert wáde etedi. Mo'g'ullar merwertti talap etkenlerinde hayal onı yutib jibergenin málim etedi. Mo'g'ullar onıń qornini jarıp, qımbat bahalı tasdı aladılar. Sonda Chingizxon barlıq ásirlerdiń qornini jarıp kóriwge párman beredi. Gurganj (Góne Urg'anch) qorǵawshıları istilochilarni ayamastan savalab, mingdab jábirleniwshiler beriwge májbúr etiwgen edi, dushpandıń óshi da qáweterli boldı : mo'g'ullar Amudaryaǵa qurılǵan bógetti buzib, qalanı suwǵa bostirdilar. Tariyxı shekem áyyemgi mádeniyatqa iye bir azim qala putkinley jer júzinden supurib taslandı. O'tror, Xo'jand, Marv, Naso (Niso), Tolıqon hám basqa qalalar daǵı xunrezlik hám vayranshılıqlar da joqarıdagilarga uqsas bolǵan. Samarqand taslim bolǵanınan keyin Chingizxon Xorezmshoh Alouddin Muhammaddıń ásker tonlap, qarsılıq kórsetiwine jol bermaslik hám onı tirileyin qolǵa túsiriw maqsetinde sarkardalari Jebe hám Turaqlılıqoyni 20 mıń adamlıq ásker menen Xorezmshohning ketidan jiberdi. Olardıń táqipine dus kelgen Sultan Alouddin Muhammad Xurasan hám Iran arqalı ótip, Kaspiy teńizindegi atawlardan birine kelip qaladı. Bar-budidan juda bolıp, ǵam-ruwxıy azap astında salmaqli qástelikke shalınǵan Sultan Alouddin Muhammad bulmanda 1220 jıl dekabrde dunyadan ótti. Aqır-aqıbetde, Jaloliddin Máńgiberdi ushın ǵárezsiz túrde háreket qılıw múmkinshiligi payda bolǵan edi.
Jaloliddin Máńgiberdining mo'g'ullarga qarsı mártlershe gúresi.

Jaloliddin Parvon jangiga shekem da mo'g'ullarni ashıq jangda úsh ret daslep Naso janında, sal ótpey Qaidahorda hám Shóp-sharkor qasında (Qaidahor hám Shóp-sharkor - házirgi Afganistan aymaǵındaǵı jay atları ) jeńiliw alamini tatib kóriwge májbúr etdi. Óshpenli Chingizxon Jaloliddinga qarsı óziniń murındıq balası hám nomdor sarkardalaridan biri Shiki Xutuxu basshılıǵındaǵı 45 mıń adamlıq úlken ásker jiberedi. Ekenin aytıw kerek, Gáziynexana qalası qasındaǵı Parvondaggida 1221 jılda bolıp ótken eki kúnlik jangda Jaloliddin Máńgiberdi áskeri mo'g'ullarni tar-mor etdi. Tariyxchi Juvayniy Parvon jangining qısqasha tariypini berediki, odaǵa hár eki tárep isletgen áskeriy usıllar haqqındaǵa maǵlıwmatlar itibarǵa iyelik etiw bolıp tabıladı. Juvayniyning gúrrińine qaray, jangning birinshi kúni aqırma jetkeninen keyin tunda Shiki Xutuxu óz askarlariga kiyizden adam háykelin soǵıwdı buyıredi. Ertesi tańda urıs penen baslanǵan mezgilde Jaloliddin jawıngerleri mo'g'ul áskeriniń sapları artqanini kórip, dushpan jardem olibdi, degen qıyalǵa barıwadı. Biraq Jaloliddin olarǵa dalda berip, jawınger keyipti qayta tiklewge erisedi. Sultan atlıları atlarınan túsip, oq jaydan o'qqa tuta baslaydı, keyininen bır jola atlarǵa o'tirib, jalpı hújimge ótedi. «Mo'g'ul qońsılas shaǵılısıwǵa tústi. Sol tiykarda olar birden keyin basıp qaytıp, sultan lashkarlariga taslandılar hám qarib 500 kisin jerge qulatdilar. Sultan jaylaw qosıqları hám qutırǵan teńizdiń nahanglari yańlı sol ondayoq jetip keldi; mo'g'ullar jeńiliske ushıraǵan boldı»,- gúrriń etedi Juvayniy. Mo'g'ullarning birinshi hiylesi jóninde usı Plano Karpini da sóylep ótedi: «Geyde olar adam suwretin jasap, otga ornatıwadı. Bunı olar urısayotganlarning sanın ko'paytirib kórsetiw ushın qılıwadi». Mo'g'ullar bul jangda qollaǵan ekinshi hiyle - ótiriktenine shaǵılısıw hám bır jola keyin basıp qaytıp dushpan ústine yopirilish usılı kóshpelinchilar arasında keń tarqalǵan hám ne-ne azim sawashlardıń táǵdiri sheshken. Biraq bul jangda dushpandıń hıyleları zoye ketti. Jangning nátiyjesi Jaloliddinning tuwrı taktika qollaǵanlıgınan dárek berip turıptı. Itibarlı tárepi sonda, Jaloliddinning bul jeńisinen keyin mo'g'ullar qolına ótken bir qansha qalalar xalqı kóterilis kóterip, mo'g'ullar qoyǵan járdemshilerdi óltiriwedi. Jaloliddin Parvon jangiga shekem da mo'g'ullarni ashıq jangda úsh ret daslep Naso janında, sal ótpey Qaidahorda hám Shóp-sharkor qasında (Qaidahor hám Shóp-sharkor - házirgi Afganistan aymaǵındaǵı jay atları ) jeńiliw alamini tatib kóriwge májbúr etdi. Óshpenli Chingizxon Jaloliddinga qarsı óziniń murındıq balası hám nomdor sarkardalaridan biri Shiki Xutuxu basshılıǵındaǵı 45 mıń adamlıq úlken ásker jiberedi. Ekenin aytıw kerek, Gáziynexana qalası qasındaǵı Parvondaggida 1221 jılda bolıp ótken eki kúnlik jangda Jaloliddin Máńgiberdi áskeri mo'g'ullarni tar-mor etdi. Tariyxchi Juvayniy Parvon jangining qısqasha tariypini berediki, odaǵa hár eki tárep isletgen áskeriy usıllar haqqındaǵa maǵlıwmatlar itibarǵa iyelik etiw bolıp tabıladı. Juvayniyning gúrrińine qaray, jangning birinshi kúni aqırma jetkeninen keyin tunda Shiki Xutuxu óz askarlariga kiyizden adam háykelin soǵıwdı buyıredi. Ertesi tańda urıs penen baslanǵan mezgilde Jaloliddin jawıngerleri mo'g'ul áskeriniń sapları artqanini kórip, dushpan jardem olibdi, degen qıyalǵa barıwadı. Biraq Jaloliddin olarǵa dalda berip, jawınger keyipti qayta tiklewge erisedi. Sultan atlıları atlarınan túsip, oq jaydan o'qqa tuta baslaydı, keyininen bır jola atlarǵa o'tirib, jalpı hújimge ótedi. «Mo'g'ul qońsılas shaǵılısıwǵa tústi. Sol tiykarda olar birden keyin basıp qaytıp, sultan lashkarlariga taslandılar hám qarib 500 kisin jerge qulatdilar.

Aqır-aqıbetde, Jaloliddinning qanshelli saldamlı, abırjı kúsh ekenligine kózi jetken Chingizxon pútkil áskerin toplap Gáziynexana tárep jol aldı. Biraq bul gezek Jaloliddinga Chingizxon menen teń alıwuvda óz baxtini sınap kóriw násip etpedi, atasınıń qátesinińni tuwrılaw ushın birden-bir múmkinshilik bay berildi. Biraq Jaloliddinning bálki o'nlab xalıqlardıń táǵdirin belgilep bergen bul joytıwdıń sebebi bolsa kútá xor-zar, lekin saboq bo'larli edi, kerek waqıtta turkiy xalıqlardıń bir jan bolıp birlesa almasligi, jeke mápti umummanfaatidan ústin qoyıw, tártipsizlik edi. Uzaq hám jaqın tariyxımizning tiykarǵı, ashshı saboqlaridan biri bul. Tap sol zat Jaloliddinni da omiriniń aqırına shekem táqip etdi. Qullası, gáp sonda, Parvon jangida qolǵa túsken oljanı bolıp alıw sıyaqlında Jaloliddinning lashkarboshilari ortasında bir zotdor at sebepli daw shıǵıp, hár biri qaryib 30 mıń jawıngerge iye bolǵan Sayfiddin Ag'yoq, Eń úlken Malik hám Jeńimpaz Maliklar óz áskerleri menen Jaloliddinni tark etdiler. Jaloliddinning olardı qaytarıw jolındaǵı urınısları payda bermadi. Keyinirek mo'g'ullar olardıń barlıǵın bólek-bólek qirib tasladılar. Jaloliddin nashar Indiyaǵa ótip ketiw ushın jolǵa otlandi. Lekin Sind (Hind) jırası boyında kemeler házirlenip atırǵan bir waqıtta Chingizxon óz áskerleri menen arttan jetip keledi. 1221 jıl 24 noyabr kúni tariyxtıń eń teńsiz hám ólimli sawashlarınan biri baslandı. Tariyxshı Juvayniy urıs penenwaqıyasın sonday tariyplaydi:«Tańda, kún nurı tún betidan kóterilip, tań suti shapaq ko'kragidan otilib shıqqan waqıtta sultan Jaloliddin suw hám órt ortasında qaldı. Bir tárepte Sind dáryası, basqa tárepte otdek kúydiretuǵın lashkar. Soǵan qaramay, sultan ózin joǵatmadi, bálki mártlershevorlik kórsetdi hám házirlenip, urıs hám urıs penenórtın jaqtı ; intihom atamasın egarlab, alıwıw jolin tańladı. Chingizxonning lashkari Isenim Malik qol astındaǵı oń qanatqa hújim etdi hám jayınnan to'zg'itib, kóbisin halok etdi. Isenim Malik jonini omon saqlap qalıw ushın Peshovar (Peshovar - házirgi Pakistan aymaǵındaǵı wálayat hám qala ) tárepke qochdi. Mo'g'ul áskeri jollardı to'sib qoyǵan edi hám ol yarım jolda óltirildi. Mug'ullar shep qanattı da jeńiliske ushıraǵan etdiler. Sultan orayda 700 dana jawınger menen tańdan tap kún yarımıǵa shekem qattı turıp urıs penenetdi. Ol shep tárepten oń qanatqa at qoyar, oń qanattan orayǵa umıtılıw eter hám hár gezek bir neshe kisin qulatardi. Biraq Chingizxon áskeri saat sayin kóbeyip yurib keler, sultanǵa bolsa javlon urıw ushın maydan torayib barar edi. Jaǵday tangligini kórip, dańq hám ataqtı jábirleniwshi berdi. Sultandıń dayıvachchasi Axosh Malik jalınıp-jalbarınıw onı (óz rezidenciyaına ) qaytarıp jiberdi. Sultan júrek-bag'ri kuyip, kózlerinde jas menen perzentleri hám jigerbentleri menen vidolashdi. Keyininen ol rezerv degi atamasın keltiriwdi buyırdı. Oǵan minip, taǵı bir bar bále túbi joq teńizinde nahang mısalı javlon urdi. Mo'g'ul áskerin sheginiwge májbúr etip, jılawdı keyin basıp burdi hám sawıptı sheship tastap, otga qamshı urdi. Qıraqtan turıp 10 gaz yamasa odan da artıq aralıqtaǵı dáryaǵa at saldı. Jaw-júrek arıslan mısalı dáryadan keship ótip, najot jaǵaına jetti. Chingizxon onıń dáryadan keship ótkenin kórip, atamasın dárya qirg'og'iga qaldırıp keldi. Sultan bir qılısh, nayza hám qalqan menen dáryadan ótken edi. Chingizxon hám barlıq mo'g'ullar tańlanıwdan qolın awi’zlerine qoydılar. Chingizxon bul jaǵdaydı kórip, uwıllarına qaradı hám shaqırıq etdi: «Otaning balası sonday bo'lmog'i kerek! Suw hám órttıń eki iyriminen qutılıp, najot jaǵaına jettime, odan esapsız jumıslar hám behisob qáwipler tuwılajak». Nasaviyning gúwalıq beriwine qaraǵanda, bul jangda Jaloliddin hátte dushpan áskeriniń orayına jarıp kiriwge muvaffaq bolǵan. Ibn al-Tutqın da mo'g'ullarning san tárepten kóbirek shıǵın bergenlerin belgilengenler etedi. Xorezm áskeri mo'g'ullarni qurshap ala baslaǵan bir waqıtta mo'g'ullarniig batır dep atalıwshı saralanǵan jawıngerlerden ibarat rezerv degi rayonı (rayon - 10 mıń adamlıq bólindi) urıs penentáǵdirin hal etedi. Jeńiliske ushıraǵan bolıwına kózi jetkeninen keyin Jaloliddin dushpan qolına tutqın túspewin ushın anası, hayalları hám qızların dáryaǵa cho'ktirishga párman beredi. Nasaviyning maǵlıwmatına kóre, ǵárezli ahlining ózi Jaloliddindan: «Allanı ortaǵa salıp yolvoramiz, bizni óltirip, bandi bolıwdan saqlap qol», dep ótinish etiwgen. Biraq mo'g'ullar onıń 7-8 jasar bir balasın tutqın alıp, Chingizxonning kóz ońında onıń buyrıǵı menen qatl etiwedi. Sind boyı daǵı jangning hákis-sesi ótken zaman qaridan biziń kúngacha tek jazba estelikler jardemindegine emes, bálki awızsha tárzde de jetip kelgen. Ingliz shıǵıstı izertlewshii G. Raverti hám de orıs penen alımı hám sayaxatshısı G. Yamasa. Grumm-Grjimayloning jazıwlarınsha, Sind dáryasınıń Jaloliddin keship ótken jayı hám sol jaqındaǵı shól onıń atı menen «Shóli (Jo'li) Jaloliy» dep atala baslanıp, bul at házirge shekem saqlanıp qalǵan. XX ásir baslarında Mo'g'ulistonga sayaxat etken ayırım ilimpazlardıń gúwalıq beriwishe Ishki Mo'g'ulisgonning (Ishki Mo'guliston - házirgi Kitay Xalıq Respublikası aymaǵında ) Ejen Xo'ro' degen jayında Chingizxonning mazarı bar. Bul jerde Chingizxon ruhiga atab túrli dástúr hám ámeller ótkerip turıladı. Atap aytqanda, ruxaniylar hár kúni azanda Chingizxonnipg óz turmısı dawamında qazanǵan 150 ga úlken-kishi jeńislerin sanap ótiwedi. Olar birinshi náwbette Chingazxonning Jaloliddin ústinen erisken jeńisin yadlaw etip, bul jeńisti ato etkeni ushın ilohiy kúshlerge minnetdarshılıq bildiriwar eken.jetkeninen keyin Jaloliddin dushpan qolına tutqın túspewin ushın anası, hayalları hám qızların dáryaǵa cho'ktirishga párman beredi. Nasaviyning maǵlıwmatına kóre, ǵárezli ahlining ózi Jaloliddindan: «Allanı ortaǵa salıp yolvoramiz, bizni óltirip, bandi bolıwdan saqlap qol», dep ótinish etiwgen. májbúr etiwgen edi, dushpandıń óshi da qáweterli boldı : mo'g'ullar Amudaryaǵa qurılǵan bógetti buzib, qalanı suwǵa bostirdilar. Jaloliddin Sind darayosidan keship ótkeninen keyin qalǵan -qutgan jawıngerlerin toplap, Arqa Indiya aymaǵındaǵı bir qansha mámleketlikler hukmdorlari menen baylanıs ornatıwǵa háreket etdi. Olar menen bolǵan qatar sawashlarda qolı bálent kelgen bolıwına qaramay, Indiyada zárúrli ornalasıw, birlespeshiler tabıw qıyınshılıqlı ekenligin ańlap, ondan Iranǵa, 1224 jılı bolsa Ozarboyjonga kelip, onı jawlap alıw etdi. Sol waqıttan baslap Jaloliddinning Ozarboyjon hám oǵan qońsılas mámleketler (Iran, Gruzinston, Ko'niya, Anatoliya, Irak hám basqa arab mámleketleri) aymaqlarındaǵı iskerligi baslanadı. Jaloliddin bul dáwirde denesi ketib atı qalǵan Xorezmshohlar mámleketin qayta tiklewge muvaffaq boldı, onı jańa jerler esabına keńeytiw ushın tınımsız gúres alıp bardı. Jaloliddin kúshli hám bekkem mámleket júzege keliw etiw, oǵan tayanǵan halda mo'g'ullar menen gúresti dawam ettiriw umidida edi. Máńgiberdi turmısı hám iskerliginiń bul quramalı, qarama-qarsılıqlı dáwiri haqqında sóz barar eken, bir másele, yaǵnıy onıń diplomatiyasiga azmaz toqtalıp ótiwge tuwrı keledi. Zero, ayırım izertlewshilerdiń Jaloliddinni ullı sarkarda hám benazir jawınger retinde tán alıw etkenleri halda, onıń qońsılas mámleketlerge salıstırǵanda tutqan siyasatina sın kózqarastan qaraydılar. Olardıń pikirine kóre, Jaloliddin diplomatiyani jumısqa salıp, qońsılas hukmdorlar menen birlespe dúziw ornına, olarǵa qarsı urısıp, óz apatın tezlestirgen. Biraq sol payıtlarda Jaloliddinni basqa mámleketler menen birlespe dúziwi qıyın bolǵan. Jaloliddinning Bag'dod xalifalari, Ko'niya sultanı Alouddin Qayqubod, úsh ájaǵa -úke ayyubiylar, Gruzinston patshası Rusudana hám basqa hukmdorlar menen iftifoq dúziw jolındaǵı umtılıw-háreketleri nátiyjesiz tawısıwı qatar sebepler menen baylanıslı. Olar arasında usı hukmdorlar ortasındaǵa kek hám báseki, olardıń sezim hám keyipleri, sol dáwir tán ırımlar sıyaqlı birinshi qarawda arzımas ko'rinuvchi faktorlardı da itibardan qashırmaw kerek. Mısal ushın, arab tariyxchisi Muhammad Hamaviyning jazıwısha, bir gezek Alovuddin Qayqubod Jaloliddinning elshilerin otırıwǵa usınıs etpeydi hám ulıwma olardıń qandayda bir sorawına da juwap bermeydi. Elshiler qaytar sıyaqlında Qayqubod bul qılmısın Saljuqiylarning kelip shıǵıw tárepinen Xorezmshohlardan ekenligi menen anıqlama beredi Bag'dod xalifalari bolsa Sultan Takash hám Sultan Alouddin Muhammadqa bolǵan kekleri sebepli Jaloliddinga járdem beriwden bas penen tartıpǵana qalmastan, kerisinshe, basqa hukmdorlarni sol atap aytqanda, mo'g'ullarni da oǵan qarsı gijgijlash, onı kúshsizlentiriw hám halok etiw ushın aqsha -ol quraldı ayamadilar. Jaloliddinning ámelge oshay dep turǵan kóplegen urınısları joq qılıw bolıwına bir neshe adamlardıń bilip-bilmay etken qáteleri hám ashıqsha gedergileri da sebep boldı. Olar arasında Jaloliddinning sońǵı ministri Sharapatlıulmulk bólek orın tutadı. Tariyxıy dereklerde aytılınıwına qaraganda, onıń aybı menen daslab xalifa al-Mustansir hám Alouddin Qayqubod atınan kelgen elshiler nátiyjesiz qayttılar. Sharapatlıulmulk hátte Qayqubodning elshilerin tómenge urıwge shekem barıp jetedi.

Qullası, Ko'niya sultanı Alouddin Qayqubod Jaloliddinga qarsı 6 dana hukmdordan ibarat kúshli birlespe tuzdi. 1230 -jılda Tegischamanda (Tegischaman -házirgi Turkiya aymaǵındaǵı tegislik) birlespeshiler menen bolıp ótken jangda Jaloliddin jeńis qushıwǵa jaqın turǵan bir waqıtta nega bolıp tabıladı sustkashlik etip, jeńiliwge ushraydı. Bul waqıtqa kelip mo'g'ullarning batısqa jańa júriwi baslanǵan edi. Jaloliddin Jáziyra, Xirot hám Mayoforiqin wálayatlarınıń húkimdarı Malik Eń ullınıń tutqın alınǵan inisin óz elshisi retinde onıń huzuriga jiberip, járdem so'raydi. Sharapatlıulmulk ol menen birge jasırın adam jiberip, bul ilajnı da joq qılıw etedi. Wazirdin buzıwǵa qaratılǵanlıǵı uzaqqa cho'zilmadi: onıń Jaloliddindan hákimiyattı tartıp alıwda jardem sorap átirap hukmdorlarga jazǵan xatları qolǵa tushgach, ol qamawǵa alınıp, qatl etiledi. Jaloliddinning kúshsizlanganidan xabar tapqan ismoilylar bul haqqında mo'g'ullarga xabar berediler. Mo'g'ullar onıń rezidenciyaına birden hújim qılıwadı. Jaloliddin amiri Urxonga dushpandı chalg 'itishni buyırip, jalǵız ózi taw tárep at qóyadı. Arttan jetip kelgen eki mo'g'ulni óltirip, jolında dawam etedi. Úlkebakir (házirgi Turkiya aymaǵındaǵı tawlıq wálayat ) awıllarınan birinde onı kurd qaraqshıları qolǵa túsirediler. Usılardan biri Jaloliddinning sultan ekenligine isenmey hám Axlog qamalı (Axlot [Xilot]- házirgi Turkiya aymaǵında, van ko'li boyında jaylasqan qala ). Jaloliddin onı bir neshe ret qamal etip, oxir-aqıbet óz ıqtıyarına kirgizgen) waqtında Xorezmlikler tárepinen óltirilgen akesiniń óshini alıw maqsetinde nayza sanchib onı óltiredi. Bul qáweterli waqıya 1231-yill avgust ayınıń ortalarında júz berdi. Qızig'i sonda, Jaloliddinning opatınan keyin adamlar arasında : «Sultan ólgeni joq, ol lashkar toplap yuribdi», degen hawazalar tarqaladı. Juvayniyning gúwalıq beriwishe, jıllar ótip da hár waqıt xalıq arasında : «Sultandı falon orında kóriwibdi», yamasa «u quraq kiyim kiyip, sufizmga berilipdi», degen gápler tarqaladı. 1236 jılda bolsa bir kisi ózin «Men Sultan Jaloliddinman», dep daǵaza etip, mo'g'ullarga qarsı bas penenkóteredi. Mo'g'ul ámirleri Jaloliddinni teńiytuǵın bir gruppa kisilerdi alıp kelip, onıń ótirik gápirayotganidan xabar tabadılar hám onı óltirediler. Sol tariyxshınıń jazıwısha, 1254 jılda, yaǵnıy Jaloliddin opatınan 23 jıl keyin bir gruppa sawdagerler Amudarya boyına jetip keliwedi. Olardan biri ózin Sultan Jalolildin dep tanıstıradı hám hár qansha qiynasalar da, óz sózinen qaytmaydi, nátiyjede mo'gullar onı da óltirediler. Jaloliddin Máńgiberdining mo'g'ullar shabıwılın toqtatıwǵa ılayıq úlken kúsh ekenligin onıń doslarigina emes, hátte dushpanları da jaqsı anglardi. Mısal ushın, Malik Eń ullına onıń opat etkenin súyinshi formasında jetkezgenlerde, ol sonday juwap beredi: «Siz meni onıń ólimi menen muborakbod etpektemisiz? Biraq siz ele bunıń (yaǵnıy, Jaloliddin óliminiń ) áqibeti azabın tartajaksiz, zero Alla atı menen ant ishib aytamanki, onıń apatı mo'g'ullarning islam jayiń bastırıp kiriwi menen ese bolıp tabıladı. Endi Xorezmshoh sıyaqlı biz menen Y a'juj hám Ma'juj (yaǵnıy, mo'g'ullar -) arasında diywal bolatuǵın kúsh joq». Haqıyqattan da, oradan kóp ótpey, sonday boldı da. Jaloliddinning opatınan keyin onıń batıs úlkelikte qalıp ketken ámirleri hám askarlarining táǵdiri de qızıq. Sol dáwir dáreklerinde Xorezmiylar dep atalıwshı bul mardu maydanlardıń keyingi turmısı hám xızmetleri úlkemiz tariyxınıń bilgiri hám ıshqıpazı, ozarboyjonlik shıǵıstı izertlewshi alım Ziyo Musoyevich Buǵanıyotovning «Anushgepsh Xorezmshohlar mámleketi (1097-231) » kitabında qısqasha bayan etilgen. (Bul dóretpe orıs penen tilinde 1986 jılı Moskvada, ózbek tilinde 1998 jılı Tashkentte baspa etildi.) Onıń jazıwısha, Xorezmiylar úlken áskeriy kúsh bolıp, jergilikli úrim-putaqlar bul kúsh menen esaplawıwǵa májbúr edi Olar jetekshisiz qalǵan bul jawıngerlerdi óz xızmetlerine qosıp, olardan tiykarınan húkimet ushın óz-ara urıslarda hám shegara jerlerin mo'g'ullardan qorǵaw etıwde paydalandılar. Ayyubiy shahzodalarning óz-ara dawlarında hám de Rum Saljuqiylari menen Ayyubiylar ortasındaǵı urıslarda geyde ol, geyde bul hukmdor janın alıp jangga kirgen Xorezmiylar búgin Jaqın Shıǵıs mámleketleri boylap tarqalıp ketken. Atap aytqanda, olardıń bir bólegi Egipetke barıp qaladı hám Egipet sultanı Sayfiddin Qutuzning áskerine kiredi. Tap sol waqıtta mo'g'ullar Egipetke elshi jiberip, demde moyin iyiw hám dáyek tólewdi talap etken edi. Qutuz ámirlerdi chorlab máslahát saladı. Xorezmlik ámirler dushpanǵa baǵınıqlı bolmaw hám urıs penenqılıwdı yoqlab shıǵıwadı. Sultan da sonı maqul kóredi. Ekenin aytıw kerek, 1260 jıl 4 aprel kúni Palestinanıń Ayn Jalut degen jayında bolıp ótken jangda mo'g'ullar tar-mor keltirilib, olardıń batısqa qaray júriwleri toqtatilgan edi. Jangdan keyin Sayfiddin Qutuz maqtanısh menen: «Men mo'g'ullarni jeksen etdim hám Xorezmshoh ámekimning óshini aldım», degen edi. Zero, dereklerden málim bolıwısha, Sayfiddinning anası Jaloliddin Máńgiberdining apası, ákesi bolsa onıń tuwısqan aǵalarınıń balaları edi. Buǵanıyotovning maǵlıwmatına kóre, Xorezmiylarning áwladları házirge shekem Turkiya, Siriya, Egipet hám Irak mámleketlerinde Xorezm, Xurzum, Xo'zo'm hám Tunga uqsas atlar menen atalıwshı awıllarda jasap kelisip atır. Jaloliddin Máńgiberdi áwladları haqqındaǵı waqıt tárepinen sońǵı maǵlıwmattı bolsa Juvayniyning «Tariyxı jáhángusho» shıǵarmasında o'qiymiz. Ol jaǵdayda gúrriń etiliwishe, Jaloliddinning bir qızı mo'g'ul lashkarboshisi Jurmog'ul tárepinen tutqın alınadı. Onıń atı da Turkon (Terken) edi. Tutqın hayaldı keyinirek Elxonlar mámleketiniń húkimdarı Hulaguxon sarayına keltiriwedi. Hulaguxon Mo'sul qalası (házirgi Irak aymaǵında ) hákiminiń xızmetlerin esapqa alıp, Turkonni onıń balası Malik Sawaplına sháriyat qaǵıydalarına qaray nekelab beredi. Bul waqıya 1257 jılda, Jaloliddin opatınan 26 jıl keyin júz bergadi. SHunday etip XIII-XIv ásirdiń I-yarımı watanımız tariyxında eń salmaqli dáwir boldı. CHunki mo'g'ullar istilosi hám zulmi úlkemiz xalıqları turmısında salmaqli ız qaldırdı. Mámleketimiz turmısı hám rawajlanıwın bir neshe on hám júz yillab keyin basıp jıljıtıp jiberdi. Azatlıq, xurlik hám ǵárezsizlikke tashna bolǵan babalarımız mo'g'ullar zulmiga qarsı gúresdilarva aqır-aqıbetde mo'g'ul shabıwılchilarini mámleketimiz aymaǵınan uloqtirib tasladılar. Bul azatlıq gúresinde ullı babamız Jaloliddin Máńgiberdining úlesi asa úlken bolǵan. Ol mo'g'ullarga qarsı mártlershevor gúres alıp barǵan. Anushteginlar úrim-putaǵınıń sońǵı wákili bolǵan. Jaloliddin Máńgiberdi jurt ozodligi úlken úles qosqan jurt qorǵawshısı bolıp tabıladı.

Ózbekstan húkimeti 1998-jılda Jaloliddin Máńgiberdining mo'g'ul shabıwılshılarına qarsı gúresde kórsetken kutá qaharmanlıǵı, watanǵa hám óz xalqiga sadıqlıq hám sheksiz muhabbatın qádirlew jáne onıń jarqıraǵan ruhini máńgilestiriw maqsetinde “Jaloliddin Máńgiberdi tuwılıwınıń 800-jıllıǵın bayramlaw haqqında” qarar qabılladı. Sheshimge kóre, onıń jurtı Xorezmde Jaloliddin Máńgiberdiga háykel ornatildi, iri kóshe, maydan, jámáát kárxanalarına hám basqalarǵa onıń atı qoyıldı. Jaloliddin Máńgiberdi tuwılıwınıń 800-jıllıǵı ǵárezsiz Ózbekstanda 1999 -jılda keń bayramlandi. Jaloliddin Máńgiberdi haqqında videofilm, dástan, pyesalar jaratıldı. 2000-jıl 30 -avgustda “Jaloliddin Máńgiberdi” ordeni shólkemlestiriw etildi.

Juwmaq etip aytqanda, Jaloliddin Máńgiberdining hushlı, mazmunli turmısı hám iskerliginde umtılıwǵa ılayıq úlgi, usı waqıtta hesh qashan óz aktuallıǵın joǵatmaytuǵın úlken saboq boldı.

Paydalanilgan adebiyotlar:
1 Karimov .A. “ Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” T.”SHARQ” 1998.
2.R.SHamsiddinov ,SH.Karimov.”Vatan tarixi”
3.B.J.Eshov “O’zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi”
4.Bo’riboy Ahmedov. “O’zbekiston tarixi manbalari”
5.SHahobiddin ibn Ahmad an-Nasaviy “Sirat as-Sulton Jaloliddin Mangburni.”
6.Juvayniy “Tarixi Jahonkushoy”
7.Z.M.Bunyotov “Anushtegin xorazmshohlar davlati “ T, 1998