O`zbеkistan rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi

7.2. Buyuk Britaniya rivojlanishida makroiqtisodiy modеlining ahamiyati
XX asr boshlarida Angliya sanoat sohasidagi еtakchiligini yo`qotgan bo`lsa ham, sanoatning ba'zi bir turlari bo`yicha, (kemasozlikda) birinchilikni saqlab qolgan edi. 1913 yillarda ham butun dunyo mamlakatlarida qurilgan kemalarning 58-60 %i Angliyaga to`g`ri kelar edi (1896 yili 78 % to`g`ri kelgan edi).

XIX asrning oxirlariga kelib, mamlakatda zo`r berib qurollanish va harbiy sanoatni kengaytirish ishlari avj oldi. Harbiy sanoat komplеksiga tegishli Armstrong-Untvort (1897 y.), Vikkers (1898 y.) va zambarak to`plarini ishlab chiqaruvchi “Garvey Stil” (1902 y.) kabi trestlar tashkil topdi.

XIX asrning 70-80-yillarida Angliyaning mustamlaka monopoliyalari tomonidan juda katta mablag` jamg`arilgan bo`lib, bu jamg`arma mustamlakalarni boshqarish va foydali qazilmalarni tashib ketish hisobiga amalga oshirildi. Bunga misol qilib 1898 yilda tuzilgan Britaniyaning Janubiy Afrika kompaniyasini ko`rsatsa bo`ladi. Bu monopoliya maydoni jihatidan Germaniya va Avstro-Vengriya maydonini qo`shib hisoblaganda ham ko`p hududlarni o`z ichiga olgan. Xullas, Transvaldagi (hozirgi Janubiy Afrika Respublikasi) oltin konlar va boshqa foydali qazilmalarni o`zining xususiy mulki deb e'lon qilgan bu kompaniya Janubiy Afrikadagi olmos sanoatidan millionlab funt sterlin foyda ko`rib, Anliya kapitalining yanada o`sishiga sabab bo`lgan.

Kishloq xo`jaligi sahasida ham Angliyaning mustamlaka monopoliyalari vujudga kelib, ular plantatsiya xo`jaliklarini birlashtirib, turli oziq-ovqat mahsulotlarini (choy, kofe, kakao, еr yong`oq va boshqalar) ishlab chiqarish bo`yicha ixtososlashgan edi. Yirik qishloq xo`jaligi monopoliyasi, jumladan, “Leber Brazenr” tresti tashkil topgan bo`lib, bu monopoliya G`arbiy Afrikadagi plantatsiyalarga egalik qilgan. Bu trеst o`z tarkibiga 60 ta kompaniyani birlashtirgan bo`lib, Anglyadagi sovun ishlab chiqarishning ѕ qismini ham o`z qo`liga olgan edi.

XX asrning boshlarida Angliya-Gollandiya qo`shma nеft tresti “Royal datchshell” (1907 y.) tuzildi, o`z davrining eng yirik monopoliyalaridan biri bo`lgan bu trest dunyo nеftining 13 %ini bergan. Shu davrda Angliyada temir yo`l qurilishi sohasida ham aktsiyadorlik shaklida birlashgan yirik monopoliyalar vujudga keldi. Bu monopoliyalarning faoliyati ingliz kapitalizmiga katta foyda keltirdi. 1890-1913 yillarda Buyuk Britaniya temir yo`llarining umumiy uzunligi 100 ming km.ga еtib, dunyodagi temir yo`llarning 1/5 qismi Angliyaga to`g`ri kelgan edi (1913 yil). XX asr boshlarida mamlakatda jami 12 ta yirik tеmir yo`l kompaniyalari mavjud bo`lib, ularning barchasi temir yo`l qurilishi tashkilotlariga birlashtirilgan. XIX asr oxirlarida ham Angliya kema savdosida muhim rol o`ynagan va 1890 yilda jahon kema savdosining 50 %, 1913 yilda esa 2/5 qismi Angliyaga to`g`ri kelgan.

XIX asr oxiri va XX asrning boshlarida Angliya moliya sohasida ham dunyoning yirik markazlaridan biriga aylangan edi. Davlatning milliy valyutasi xalqaro pul muomalasi sifatida qo`llanilib, dunyo savdosidagi to`lash vositasi bo`lib xizmat qilgan.

Bank tizimida eng katta banklar London shahrida joylashgan. Angliyaning dunyo bozoridagi rolining o`sib borishi bilan bog`liq holda davlatda bank kapitalining markazlashuvi ham tеzlashib borgan. Masalan, 1913 yilda Angliyada 500 dan ortiq banklarning qo`shilishi yoki sinishi natijasida 5 ta yirik bank tashkil topib, davlatdagi barcha pul jamg`armalarining 40 %iga egalik qilgan. Mamlakatning moliya tizimida muhim rol o`ynovchi bank guruhlaridan yana biri mustamlaka mamlakatlardagi banklar bo`lgan. 1910 yillarda mustamlaka banklarning soni 72 ta bo`lib, o`zining 5449 ta bo`limlariga ega bo`lgan. Xullas, XX asrning boshlariga kеlib, Angliyada moliya kapitali bilan sanoat kapitalining qo`shilishi natijasida yirik moliya egalari (olligarxlar) paydo bo`ldi. Ularning ichida eng taniqli bo`lganlari Motild, Goshen, Grenfell, Bering, Lloyd kabi bankirlar va shuningdek Tekant, Bikkers, Chemberlen singari sanoat magnatlari hisoblanadi.

1870-1918 yillarda dunyo bozorlarida savdo qilish borasida birinchi o`rinni egallab kelgan Angliya rivojlanishning o`ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Mamlakat savdosining o`ziga xos xususiyatlaridan biri tovar chiqarishga nisbatan olib kelishning afzalligida namoyon bo`ldi. XIX asrning oxirida import – eksportga nisbatan 2 barobarga o`sdi. Dunyo bozorlarida tanho hukmron bo`lib kelgan Angliya endilikda muntazam ravishda yosh kapitalistik davlatlar bo`lmish Germaniya va AQSH tomonidan raqobatga uchrab, savdo siyosatini o`zgartirishga majbur bo`ldi. Mamlakatning tashqi savdosida doimiy salbiy balans holatlari ro`y bera boshlagan, ya'ni mamlakatda tovar olib kelish uni chiqarishga nisbatan bir necha bor ustun bo`lgan. Tashqi savdodagi salbiy balans o`rnini xorijda joylashtirilgan kapitaldan keladigan foyda qoplagan.

XX asr boshlarida Angliyaning xorijda joylashgan kapitallaridan kelgan foyda, tashqi savdodagi foydaga nosbatan 5 marta ko`p bo`lgan. Masalan, 1800 yillarda Angliyaning xorijdagi kapitalining umumiy miqdori 1 mlrd. funt sterlingni tashkil etgan bo`lsa, birinchi jahon urushi yillarida uning milliy daromadi 2 hissaga ko`tarilib, “xorijdan” olgan foydasi esa shu davr ichida 9 barobarga oshgan edi. 1911 yilda Angliyaning xorijga joylashtirgan kapitalidan ko`rgan foydasi 180 mln. funtni tashkil qilgan. 1914 yilda Angliya dunyoda chetga kapital chiqarish bo`yicha birinchi o`rinda turgan. Uning chetga chiqargan kapitalining umumiy hajmi Frantsiya va Germaniya kabi davlatlarnikidan ham ko`p bo`lgan. Angliya tomonidan juda katta miqdordagi kapitalning chiqarilishi uning ko`p sonli mustamlakalari bilan bog`liq bo`lgan.

1876 yilda Angliya mustamlakalarida yashovchi aholining umumiy soni 250 mln. kishini, maydoni esa 22,5 mln. kv. km. ni tashkil qilgan. XIX asrning oxirida Angliya mustamlakalarining umumiy maydoni 33,5 mln.kv.km ga, aholisi esa 400 mln.kishiga еtgan edi. Xullas, XIX asrning 70-yillariga kelib, Buyuk Britaniya mustamlakalarining umumiy maydoni o`zidan 120 marta, aholisi jihatidan esa 8 marta ko`p bo`lgan. Britaniya imperiyasining mustamlakalari orsida asosiy o`rinni Hindiston egallagan bo`lib, uning Angliyaga to`lanadigan har yilgi soliq pullari 150-160 mln. funtni tashkil qilgan. Shuning uchun ham Angliyaning eng yirik mustamlakasi bo`lgan Hindiston “ingliz saltanatining yoquti” deb atalgan. Hindistonda mustahkam o`rnashib olgan ingliz mustamlakachilari Osiyo qit'asi va Hind okeani havzasiga kiruvchi mamlakatlarda ham o`z mustamlakachilik siyosatini yuritgan.

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Angliyaning bir qancha mustamlakalari dominionlarga, ya'ni o`zini-o`zi boshqaradigan hududlarga aylana boshladi. Shunday dominionlardan birinchisi Kanada (1867 yil), XX asr boshlarida dominionlikni qo`lga kiritgan Avstraliya, Yangi Zellandiya, Janubiy Afrika Ittifoqi kabi davlatlar bo`lgan. Bu metropoliyalar Angliyaning xomashyo bazasiga aylangan. Avstraliya va Yangi Zellandiya xo`jaligi asosan chorvachilikka ixtisoslashgan bo`lib, butunlay Angliya bozoriga tobe bo`lgan. Janubiy Afrika Ittofoqi davlatlari esa tog`-kon sanoatini rivojlantirishni keng yo`lga qo`yib, Angliya kapitaliga butunlay qaram bo`lgan. Kanada o`z navbatida don va shuningdek o`rmon xo`jaligi mahsulotlarini mustamlakachi davlatga еtkazib turgan.

XX asr boshlariga kelib, Angliyaning mustamlakachilik siyosatida ham ma'lum qiyinchiliklar (metropoliya va koloniyalar o`rtasidagi qarama -qarshiliklarning kuchayib borishi, mustamlakalarda milliy ozodlik harakatlarining kuchayishi, yirik kapitalistik davlatlar tomonidan dunyoda qayta bo`lib olish uchun kurashning avj olishi va h.k.lar) paydo bo`la boshladi. Qarma-qarshiliklarning kuchayib borishi birinchi jahon urushining boshlanishiga asosiy sabab bo`ldi. Chunki bu davrda jahon siyosati va iqtisodiyotida ikki harbiy blok – biri Angliya boshchiligidagi Anlanta davlatlari bo`lsa, ikkinchisi, Germaniya boshchiligida Avstro-Germaniya ittifoqi paydo bo`lgan.

Birinchi jahon urushi Angliyaning iqtisodiy va siyosiy ahvoliga jiddiy zarar ko`rsatdi. 1914-1918 yillardagi Birinchi jahon urushi Angliyadan juda katta mablag`larni sarflashni talab qildi. 1914 yilda Buyuk Britaniyaning 19 % milliy daromadi qurollanishga ketgan bo`lsa, 1915 yilda 50 %i, 1916 yilda esa 56,3 % milliy daromadi qurollanishga sarf qilingan edi. Angliya sanoatida harbiy sanoat muhim rol o`ynab, sanoatning boshqa tarmoqlari yalpi mahsuloti 1G`3 ga qisqardi. Mamlakat byudjetini to`ldirish maqasadida Angliyada soliq olish 7 barobarga oshirildi.

Xullas, Angliyaning qilgan xarajatlari zoyi ketmadi va u Birinchi jahon urushida g`olib chiqdi. Angliya o`zining raqibi bo`lgan Germaniyani еngdi va g`olib chiqqan mamlakat sifatida juda katta ulushni qo`lga kiritdi. Masalan, Germaniyaning butun harbiy floti va shuningdek bir qancha mustamlaka еrlari Angliyaga o`tdi. Natijada, Britaniya mustamlaka imperiyasining umumiy maydoni 35 mln.kv.km ga va aholisi esa 450 mln.ga еtdi. 1916 yilda Angliyada eng kuchli tadbirkorlar jamiyati – Britaniya sanoat uyushmasi tashkil topgan bo`lib, u bir necha ming korxonalarni birlashtirgan edi. Mamlakatda millionerlarning soni ham 2 barobarga oshib, 1,5 mln. kishini tashkil qildi.

Angliya birinchi jahon urushidan keyin 1918-24 yillarda “Midlend”, “Lloyd”, “Berkleys”, “Vestminster” va “Neshnl provinshel” kabi eng yirik aktsionerlik banklari vujudga keldi. Moliya banklarining mamlakatda tashkil topishi sanoatning rivojlanishiga olib keldi. Aynan shu yillarda sanoatning turli sohalarida 40 dan ortiq trestlar paydo bo`ldi. Sanoatning yangi tarmoqlaridan biri bo`lgan kimyo sanoati juda tez sur'atlarda rivojlanib bordi. Ammo bu yuksalish davri uzoqqa cho`zilmadi, chunki “Buyuk dipressiya” (1929-1933 yillardagi jahon kapitalizmi krizisi) Angliyani ham chetlab o`tmadi. 1929 yilda Angliyada sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish darajasi 1913 yilgi darajasiga tushib, 23%ga kamayib ketdi. Natijada ishsizlarning soni esa 3 mln. kishiga еtdi.

“Buyuk depressiya” yillarida mamlakatning qishloq xo`jaligi ham chuqur iqtisodiy inqirozga uchradi. Yirik еr egalari – lendlordlar hali ham mamlakatda katta еr maydonlariga egalik qilar edi. Dehqonchilik qilinadigan еrlarning 70%i ijara sifatida foydalanishga berilgan. Iqtisodiy inqiroz yillari Angliya qishloq xo`jaligining milliy daromaddagi ulushi 2 barobarga pasayib, bor-yo`g`i 4%ni tashkil qilgan xolos. Buyuk Britaniya oziq-ovqat mahsulotlarining ko`pgina turlarini chetdan olib kela boshladi. Mamlakat 1929-33 yillarda iqtisodiy inqirozdan chiqish maqsadida protektsionizm siyosatini olib borib, ichki bozorni kengaytirishga harakat qildi. Protektsionizm siyosati Angliyada sanoatning jonlanishiga olib keldi. 30-yillarning o`rtalariga kelib, mamlakat yana jahon mamlakatlari savdosida kapitalning eksporti bo`yicha birinchi o`ringa chiqib oldi. Lekin shunday bo`lsa-da, import eksportdan yuqori turgan (importning 75%i xomashyo va oziq ovqatdan iborat edi).

Jahon bozorlarida Angliya bilan raqobat qila oladigan davlatlarning (Germaniya, Yaponiya va AQSH kabilar) soni oshib bordi. Ayniqsa, Ikkinchi jahon urushidan keyin mavqei kuchayib ketgan AQSH Buyuk Britaniyani ham siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan quvib o`tdi va u dunyoda sanoat mahsulotlari eksporti bo`yicha borinchi o`ringa chiqib oldi. Xullas, Ikkinchi jahon urushidan so`nggi dastlabki yillarda Angliya sanoat mahsulotlarini 5 marta kam chiqarib, AQSH dan 3 barobar kam eksport qilgan edi.

Angliya hukumati Ikkinchi jahon urushiga 25 mlrd.funt xarajat qildi va urush yillari tashqi bozorlaridan (Arab Sharqi va Janubiy-Sharqiy Osiyodan) mahrum bo`la boshladi. Chunki bu еrlarda Amerika kapitali mustahkam o`rnashib ola boshladi. Ayniqsa, mamlakat uchun eng og`ir zarba XX asrning o`rtalaridagi milliy ozodlik harakatining rivojlanib ketishi natijasida uning eng yirik mustamlakalari – Hindiston, Birma, Sеylon o`z mustaqilligiga erishdi.

AQSH Buyuk Britaniyaning urushdan keyingi qiyinchiliklaridan foydalanib, o`ziga qulay bo`lgan shartnomalar tuzib oldi. Masalan, 1945 yilning dekabr oyida moliya sohasida shartnoma tuzib, AQSH Angliyaga 4400 mln.doll. miqdorida krеdit berdi. Bundan tashqari Angliyaga “Marshal rеjasi” deb nom olgan iqtisodiy siyosat asosida ham katta yordam ko`rsatildi. “Marshal rejasi” Еvropa mamlakatlarini Ikkinchi jahon urushidan keyin tiklash va rivojlantirish rejasi bo`lib, bu Amerikaning iqtisodiy yordami asosida amalga oshirilgan edi.

“Marshall rejasi”ning tashabbuskori AQSHning davlat kotibi Jorj Marshall bo`lib, bu reja 1947 yilda tasdiqlandi va 1948 yilning aprelidan amalga oshirila boshladi. Ushbu reja bo`yicha G`arbiy Еvropanng 17 davlati AQSHdan yordam olib, iqtisodiy mavqeini tiklab olishga muyassar bo`ldi. Shuni ham ta'kidlash kerakki, bu reja yordamida faqatgina G`arbiy Еvropa davlatlari emas, balki Osiyoda Yaponiya hukumati ham katta moddiy yordam olishga erishdi. Xullas, “Marshall rejasi” 1951 yilgacha amal qilgan bo`lib, Angliya ana shu 4 yil ichida 3 mlrd. doll.ga yaqin moliyaviy yordam olgan edi.

XX asrning 50-60-yillarida Angliyada ahamiyatga sazovar bo`lgan o`zgarishlar ya'ni, iqtisodiy islohotlar bo`lib o`tdi. Bu islohotlar, fikrimizcha, ma'lum jihatdan Franklen Ruzveltning “Yangi kurs” siyosati ta'siri asosida amalga oshirilgan bo`lsa kerak. Chunki Angliyada 1950-51 yillardagi sanoat yirik tarmoqlarining milliylashtirilishi davlat tomonidan iqtisodiyotni boshqarishga qaratilgan muhim qadamlardan biri bo`lgan edi.