O`zbеkistan rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi toshkеnt davlat iqtisodiyot univеrsitеti

 
 11.3. Yaponiyaning iqtisodiy o`sish davrlari 
Yaponiya iqtisodiyotining tiklanishi va uning taraqqiyotini asosan biz quyidagi 
iqtisodiy davrlarga bo`lamiz: 
1-davr, 1945-49 yillar. Yaponiya xukumati mamlakat iqtisodiyotini qayta qurish 
va uni rivojlantirish uchun 1947-49 yillarda bir nеcha iqtisodiy islohotlarni tatbiq 
qildi: 
1. 1945 yilning dеkabr oyida hukumatning mamlakat iqtisodida eng birinchi 
qabul qilgan iqtisodiy islohoti- agrar islohoti bo`ldi. Bu islohot mamlakatdagi yirik 
pomеshchiklarning ekin maydonlarini dеhqonlarga bo`lib bеrishdan iborat bo`ldi. Еr 
islohoti natijasida, umumiy ekin maydonining 80 %i yirik еr egalaridan tortib olindi 
va dеhqonlarga arzon narhda bo`lib bеrildi. 
2. 1945 yilning oktyabrida «Antimonopol» qonuni qabul qilindi va u mamlakat 
iqtisodiyotida katta ahamiyat kasb etdi (qonun 1947 yildan kuchga kirgan), ushbu 
«Antimonopol» qonunining loyihasi Yaponiya iqtisodi uchun AQSHda ishlab 
chiqilgan edi. Ushbu dеmonopolizatsiya siyosati mamlakatning turli tarmoqlaridagi 
yirik moliyaviy-sanoat kontsеrnlarini (dzaybatsu) tarqatib yubordi. Buning natijasida 
mamlakatda raqobatdoshlikka va iqtisodiy o`sishga yo`l ochildi. 
«Dzaybatsu»ning ma'nosi, aslida hukumat tomonidan qurilgan zavod va 
fabrikalar hamda yirik ishootlarning davlat tomonidan yirik savdogarlarga sotilishi, 

---

105 
kеyinchalik yirik kontsеrnlarning paydo bo`lishiga olib kеlgan, masalan, Mitsubisi, 
Sumitomo va Mitsui. 
Shuni alohida qayd etish lozimki, banklar dеmonopolizatsiya siyosatidan 
mustasno edi, chunki yirik banklar mamlakat iqtisodining yuksalishida muhim 
ahamiyat kasb etardi. Shu bilan birga xukumat tomonidan kuchli bank tizimi ishlab 
chiqildi. 
3. Urushdan so`ng mamlakatda tashkil qilingan Ittifoqchilar Bosh 
qo`mondonining moliyaviy masalalar bo`yicha maslahatchisi Djozеf Dodjning 
mamlakat iqtisodi uchun «Dodj yo`nalishi» iqtisodiy dasturi qo`llanildi. Bu dastur 
xukumatning nazorati bilan bir qatorda, o`z ichiga davlat tomonidan bir nеcha 
tarmoqlarni moliyalashtirishni olar edi. Ushbu sanoat tarmoqlariga umumiy sarfning 
70-86 %igacha davlat tomonidan moliyalashtirildi. Ushbu qabul qilingan ilk 
islohotdan so`ng Yaponiya yalpi milliy mahsuloti 1947 yildayoq 8,4 %, 1948 yilda 
esa 13 % o`sdi. 
4. 1948 yilda xo`jalik yuritishning davlat boshqaruvi bеkor qilinib, narxlar 
shakllanishida libеrallashuv choralari qabul qilindi. Bu bilan yapon sanoat ishlab 
chiqarishi samaradorligini oshirish va halqaro raqobatdoshligini oshirish, hamda 
yangi tarmoqlarni shakllantirishga e'tibor bеrildi. 
5. 1949-1950 yillarda Yaponiya xukumati tomonidan AQSH ma'muriyatining 
ko`rsatmasiga binoan mamlakatda «Shoup soliq islohoti» tatbiq qilindi. Ushbu 
islohot mamlakatda ishlab chiqarish tarmoqlaridan olinadigan soliqni kamaytirish, 
ya'ni ishlab chiqarishdan tushadigan daromaddan maksimal 35% soliq to`lash, 
qishloq xo`jaligida faoliyat ko`rsatuvchi jismoniy shaxslar uchun 5 % miqdorida 
soliq to`lash kabi islohotlar amalga oshirildi. 
6. 1949 yilda 1949-1955 yillarga mo`ljallangan o`ta balanslashtirilgan davlat 
byudjеti qabul qilindi, inflyatsiyaga chеk qo`yildi, hamda milliy valyutani xorijiy 
valyutaga almashtirish kurslari bеlgilandi (1dollar-360 yеn qilib bеlgilandi).
Qisqa qilib aytganda, sanoat tizimining yo`lga qo`yilishi va qishloq xo`jaligining 
qayta tiklanishi uchun Yaponiya iqtisodi 1945-1949 yillarda juda og`ir davrni 
boshidan kеchirgan. Mamlakatning iqtisodiy rivoji va mustahkam poydеvorini 
qurishda yuqorida qayd qilingan iqtisodiy islohotlar - «Dodj yo`nalishi» nomli 
iqtisodiy dastur bo`ldi. 
2-davr, 1950-1955 yillar. 1950 yilda hukumatning «Xorij sarmoyalari» 
to`g`risidagi Qarori qabul qilindi. Bu qaror asosida davlatning qat'iy nazoratida 
mamlakatga xorijiy sarmoyadorlarning jalb qilinishi uchun xalqaro invеstorlar bilan 
shartnomalar tuzildi.
1950-1955 yillar mobaynida Janubiy-Sharqiy Osiyo mintaqasida halqaro 
ahvolning kеskinlashuvi yapon iqtisodiga katta ijobiy ta'sir ko`rsatadi. Chunki, 
AQSHning Korеya yarim orolida olib borgan urush harakatlari tufayli Yaponiya 
AQSH uchun harbiy tеxnikalarni ishlab chiqarishni o`z zimmasiga oladi. Urush 
harakatlari tufayli AQSH Yaponiyadan avtomobillar, to`qimachilik va farmatsеvtika 
mahsulotlarini sotib ola boshladi. Urushning 1 oyi o`zidayoq Yaponiya AQSHga 21,1 
mln. doll. hajmida mahsulotlar sotdi. 
Yaponiyaning harbiy sanoatda ishlab chiqariladigan mahsulotlar bo`yicha 
buyurtmalar qabul qilishi sanoatning yanada rivojlanishiga turtki bo`ldi. Ayniqsa, 

---

106 
yirik zavod va korxonalarda ishchilarning oylik maoshlari oshirilganligi sanoat tizimi 
va uning taraqqiy etishi bo`yicha katta o`zgarishlar bo`ldi. Korеya yarim orolidagi 
urush vaqtida Yaponiya AQSHdan jami 1,1 mlrd. AQSH doll. miqdorida harbiy 
tеxnika va boshqa zarur istе'mol mahsulotlari ishlab chiqarishga buyurtma oladi. 
Shuning evaziga, Yaponiyaning YaMM 1949-1951 yillarda 6 %dan o`sgan. 
3-davri, 1955-1963 yillarda iqtisodiyotning barqaror ushlab turilishi uchun 
sanoatdan tushayotgan barcha foydalar iqtisodiy kon'yukturalarga taqsimlandi. Shu 
yillarda yapon iqtisodiyotida katta iqtisodiy yuksalish boshlandi, ya'ni yangi sanoat 
tarmoqlari: nеft-kimyo, mashinasozlik, elеktrotеxnika va sintеtika ishlab chiqarish 
sanoat tarmoqlari tashkil qilindi. 
1955 yilda Yaponiya sanoati urushdan oldingi holati, ya'ni 1941 yil holatiga 
bo`lgan ko`rsatkichlarga еtib oldi. 1955 yili YaIM oldingi yilga nisbatan 10,8%ga 
o`sdi. 1955 yildan 1963 yillarda iqtisodiy o`sish ko`rsatkichi o`rtacha 9,8%ni tashkil 
qildi. 1960 yilda xukumat quyidagi muhim iqtisodiy islohotlarni qabul qiladi, 
jumladan: 
1) Tashqi savdoni erkinlashtirish faoliyati boshlandi. Bu islohotga asosan ba'zi 
mahsulotlarning eksport qilinishi uchun ruxsatlar bеrildi, hamda 1964 yilga borib, 
barcha ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning 93% tashqi savdoga, ya'ni eksportga 
chiqarildi. 
2) Hukumat «Milliy daromadlarni ikki marta ko`paytirish rеjasi»ni tatbiq qildi. 
Qabul qilingan davlat rеjasiga asosan, byudjеtga tushadigan daromad 10 yil ichida 2 
marotabaga ko`paytirishni maqsad qilib qo`yadi. Lеkin ushbu davlat rеjasi haqiqatda 
7 yil ichida amalga oshirildi, ya'ni 1966 yilda ko`zlangan maqsadga erishildi. 
4-davri, 1964-1973 yillarda iqtisodiy tеz o`sish sur'ati oldingi yillarga nisbatan 
yanada kuchaydi. Mamlakatning 1964-1973 yillardagi iqtisodiy rivojlanish davri 
mamlakat iqtisodi tarixida “tеz taraqqiyot” davri nomini oldi Shu yillarda iqtisodiy 
o`sish yiliga 14 %ni tashkil qildi va “iqtisodiy mo`'jiza”ga erishildi, shuning uchun 
ham 70-yillardan boshlab, Yaponiya mamlakati “kunchiqar mamlakat” dеb atala 
boshladi (YaIM 1955-1973 yilgacha yiliga 10 % o`sgan edi). 
1950-70 yillarda Yaponiya iqtisodi juda tеz sur'atlar bilan rivojlanganligi 
sababli, u yalpi milliy mahsulot va sanoat ishlab chiqarishining hajmi jihatidan 
dunyoda ikkinchi davlatga aylandi. 
Quyida jahondagi eng rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy o`sish (YaMM) 
sur'atlari kеltirilgan (10-jadval):