O’zbekistan respublikasi’ joqari’ ha’m worta arnawli’ ka’siplik bilimlendiriw ministrligi

Sorawlar hám tapsırmalar

• 
  Bólistiretuǵın apparat ne? Onıń qanday túrleri ámeldegi?
  
  • 
    Elektrotexnik apparattıń isenimliligi degende neni túsinesiz?
    
  • 
    Elektr bólmeleri hám úskeneleri qanday túrler hám klasslarǵa bólinedi? Olardı tariyp beriń.
    
  • 
    Bólistiretuǵın punkt ne? Ol qanday elementlerden tashkil tap - gan hám qanday wazıypalardı atqaradı? Bólistiretuǵın punkttiń sxe- masini túsintiriń.
    
  • 
    Transformatorlı podstansiya ne? Ol qanday elementlerden shólkemlesken hám qanday wazıypalardı atqaradı?
    

TEMA: «Elektr tarmaǵı kárxanalarınan paydalanıwdı shólkemlestiriw»
REJE:

• 
  Elektr tarmaǵı karxonalarinıń islep shıǵarıw strukturası hám olardıń jumısın operativ basqarıw sxemaları.
  
• 
  Energotizimnıń oraylasqan dispetsherlik basqarıwi.
  
• 
  Texnikalıq hám operativ hújjetler
  

Elektr tarmaqlarınıń úskenelerin isletiw ushın energetika sistemalarında tarmaq kárxanaları islengen. Bul kárxanalar ji- hozlarning jaǵdayın isletiw maqsetinde tekseredi hám elektr tar- moqlarining qurılısın qadaǵalaw etedi, olardı ońlaw hám sınap kóriw jumısların atqaradı hám de qarıydarlardı elektr energiyası menen úzliksiz támiyinlew ushın zárúrli texnikalıq ilajlardı ámelge asıradı.
Tarmaq kárxanaların basqarıw aymaqlıq hám funksional ti- zimda ámelge asıriladı. Bunıń tiykarına islep shıǵarıw funk- siyalarini rayonlar yamasa islep shıǵarıw xızmetlerin qarawı astına jıynanganlıgı qoyılǵan. Hár bir basqarıw sisteması islep shıǵarıw bólindilerin xizmet kórsetiw obiektlerine, jumıslarǵa maman basshılıq qılıw hám ońlaw hám de isletiwshi perso- nalning waqtından múmkinshiligi barınsha tolıq paydalanıwdı támiyinlew maqsetinde jaqınlashtirishni názerde tutadı.
Tarmaq kárxanasınıń basqarıw sisteması hám oǵan uyqas islep shıǵarıw strukturasın tańlaw tómendegi faktorlar menen belgilenedi: elektr tarmaqlarınıń uzınlıǵı, podstansiyalarning aymaq boylap yoyilganligi hám olardıń kárxana bazasınan uzaqlıǵı, orınnıń relyefi, jollardıń jaǵdayı hám basqa ayrıqshalıqlar. Islep shıǵarıw strukturası remont hám ekspluataciya jumıslarınıń kólemi hám de mexanizatsiya vosi- talaridan nátiyjeli paydalanıw múmkinshiliklerin esapqa alıp saylanadı.
Basqarıwdıń aymaqlıq sistemasında (2. 1-shizma) kárxana tarmaq xojalıǵınıń málim aymaqta jaylasqan barlıq elementleri (hawa hám kabel liniyalari, podstansiyalar, baylanıs liniyalari) úskenelerge xiz-mat kórsetiwdi shólkemlestiriwshi hám olardı texnikalıq isletiwge juwapker bolǵan rayon tarmaqlarına beriledi. Aymaqlıq sistemalar kárxana onıń orayından 50 km hám odan úlken aralıqlarǵa uzaq- lashgan podstansiya hám uzatıw liniyalarining úlken komplekslerine iye bolǵan jaǵdaylarda qollanıladı. Bunday sistemada islep shıǵarıw xızmetleriniń sanlı quramı minimumǵasha azayadı.
Funksional basqarıw sistemasında elektr tarmaqlarınıń barlıq elementleri islep shıǵarıw xızmetlerine biriktiriladi jáne bul xiz- ǵázzel yaki qasidanıń dáslepki eki qatarırning personali tárepinen isletiledi. Bunday jaǵdayda hu- dudiy rayonlar tashkil etilmeydi. Funksional sistema ámel qılıw radiusı 50 km átirapında bolǵan kompakt elektr tarmaqları sharayat - larida qollanıladı.
Kórsetilgen basqarıw sistemaları menen bir qatarda, aralas basqarıw sisteması da qollanılıwı múmkin. Bunda obiektlerdiń bir bólegi xızmetlerge biriktirilsa, basqaları — olardıń aymaqlıq rayon bólindilerine biriktiriledi.
Elektr tarmog‘i korxonalarining ishlab chiqarish tuzilmasi va ularning ishini tezkor boshqarish sxemalari
Podstansiyaga operativ xızmet ko 'rsatish. Elektr tarmaqları - dagi podstansiyalarga xizmet kórsetiw bul podstansiyalarga birik- tirilgan gezekshi personal tárepinen energotizim yamasa elektr tarmaqları kárxanasınıń dispetcheri baslıqlıǵı astında ámelge asıriladı. Bunda xizmet kórsetiwdiń ush forması qollanılıwı múmkin:
• personalning podstansiyada gezekchiligi;
• personalning úyde gezekchiligi;
• podstansiyalar toparına operativ háreketleniwshi hám remont per- sonali tárepinen xizmet kórsetiw.
Xizmet kórsetiwdiń birinshi forması personalning podstansiyada sutkalıq gezekshilik etiwin (basqarıw shiti yamasa podstansiyaning aymaǵında arnawlı ajıratılǵan xanada ) názerde tu- tadi. Sutkalıq gezekshilik zárúrli túyin podstansiyalarida bel- gilanadi.
Xizmet kórsetiwdiń ekinshi formasında personal gezekshi- likni telefon hám apparatlar artıqsha júklengende yamasa olardıń avto- matik óshishi nátiyjesinde isleytuǵın shaqırıw signalızatsiyasi mav- jud bolǵan úyde júrgizedi. Onıń signalı boyınsha gezekshi demde podstansiyaga jetip baradı. Gezekshilik waqtında (ádetde, sutkalıq ) podstansiyaga gezekshi kishi kólem degi isletiw hám remont jumısların orınlaw hám de kórikten ótkeriw ushın baradı. Xizmet kórsetiwdiń bul formasında hár bir podstansiyada eki dana gezekshi bolıwı jetkilikli esaplanadı.
Xizmet kórsetiwdiń úshinshi forması gezekshi personalsiz podstansiyalarda qollanıladı. Olarda podstansiyalar toparına oraylasqan xizmet kórsetiw háreketdegi operativ brigada (HTB) personali tárepinen ámelge asıriladı. Ápiwayı sharayatlarda HTB podstansiyalarning birinde gezekshilik etedi. Bul gruppa tarmaq kárxanası dispetcheriniń buyrıqına qaray ózine tap - shirilgan podstansiyaga radioaloqa menen támiyinlengen avtoma- shinada jetip barıp, onda úzip-jalǵaw, kórikten ótkeriw hám jumısqa qoyıw jumısların atqaradı ; normalsız jaǵdaylar hám avarıyalardı jónge salıw etedi.
Bir qatar jaǵdaylarda gezekshi personalsiz podstansiyaga operativ xizmet kórsetiw arnawlı oqıtılǵan hám operativ jumıslarǵa ruxsat etilgen ońlaw personali tárepinen ámelge asıriladı. HTB jumıslar menen oǵada bánt bolıp, jalpı ońlaw jumısları baratırǵan jaǵdaylarda, úzip-jalǵaw jumıslarına ońlaw personalini qosıw maqsetke mu- vofiq bolıp tabıladı. Bul jaǵdayda podstansiyaga remont jumısların orınlaw ushın kelgen podstansiya xızmeti ustası, injeneri úskenelerdi remont - lashdan tısqarı, olardı isten toqtatadı, jumıs orınlarındı tayın - laydi hám remontlovchilarning islewine ruxsat beredi. Remont juwmaq - langach, apparat, ádetde, sol shaxs tárepinen iske túsiriledi.
Turaqlı gezekchiliksiz podstansiyalarni isletiwdiń nátiyje- dorligi avtomatıka hám telemexanika apparatların (AQU, ZAK) isletiw esabına artadı. Podstansiyaning rejimi normaldan og'sa, telemexanika apparatlarınıń signalları elektr tarmaqtıń dispet- cherlik punktine yamasa gezekshi ámeldegi bolǵan bazis podstansiyaga keledi. Kelip túsken signal járdeminde rejimdiń buzılıw xarakteri anıqlanıp, HTBning podstansiyaga jónew tezligi anıqlanadı. Qarıydarlardı deregizlashtirishda úzgishlerdi óshiriw avtoma- tik yamasa qolda telemexanika kanalları járdeminde ámelge asıriladı.
Energotizimning oraylasqan dispetcherlik basqarıwı
Energotizim quramına kiretuǵın elektr stansiyaları olardıń túri hám quwatına qaray hár qıylı isletiw xarakteristikalarına hám ekonomikalıqqa iye- bolıp tabıladı. Bul, atap aytqanda, 220, 250, 300 MW hám odan joqarı quwatlı eski hám jańa agregatlarni salıstırganimizda kózge taslanadı. Elektr stansiyalarında xalıq xojalıǵında úlken nátiyje menen paydalanılıwı lo- zim bolǵan energetikalıq resurslar isletiledi.
Energotizimga jalǵanǵan qarıydarlardıń turaqlı ózgerip turıwshı elektr energiya tutınıwı chastota, kernew, quwat aǵısları hám t.b.lardı retlew sıyaqlı máselelerdi sheshiwdi talap etedi. Energotizimning normal jaǵdayın támiyinlew hám basqa masa- lalar bólek elektr stansiyalarınıń basshıları tárepinen hal qi- lina alınbaydı. Onıń ushın oraylasqan dispetcherlik basqarıwı kiritilgen bolıp, onıń joqarı organı oraylıq dispetcherlik xızmeti (MDX) esaplanadı. Xızmette eki gruppa — jaǵdaylar hám operativ-dispetcherlik gruppaları bar. Jaǵdaylar toparı energotizimning jaǵdayların aldınan qayta islew hám joybarlaw menen shuǵıllanadı. Operativ-dispetcherlik toparı personali gezekshi dispetcherlerden tashkil tawıp, energotizimning jaǵdayın operativ basqarıw menen shuǵıllanadı.
Jaǵdaylar toparı jaǵdaylardı xarakterli dáwirler hám jıldıń mav- sumlariga joybarlawda quwat aǵıslarınıń tarqalıwı, quv- vatlar hám qısqa tutasıw tokları, statikalıq hám dinamikalıq turaqlılıqtı hi- soblash, apparatlar remontın joybarlawdı energiya tutınıwı sorawı menen maslastırıw jumısların atqaradı. Bul barlıq islen- máler energotizimning bólek túyinleri, remont túrleri hám normal sxemaların tańlawdıń tiykarına qóyıladı. Esaplawlar járdeminde energiya aǵısların májburiy bólistiriw hám qısqa tutasıw júzimla- rini kemeytiw maqsetinde TQlarda sxemalardı seksiyalaw za- rurligi belgilenedi. Jaǵdaylar toparı aldaǵı sutka ushın energotizimning jumıs jaǵdayın islep shıǵadı hám apparatlardı remontqa shıǵarıw haqqında usınıslar beredi, isenimlilik talabın hám texnikalıq ayrıqshalıqlardı bir ırǵaqta ustap turıw ushın kórsetpeler beredi, energotizimning summalıq júkleme grafigini prognozlaydı hám sol tiykarında bólek elektr stansiyalarında quwattıń sutkalıq grafigini qáliplestiredi.
Elektr stansiyaları hám tarmaqlarınıń jumısı menen baylanıslı bo'lma- gan basqarıw energotizimning gezekshi dispetcheri arqalı oǵan bo'ysunuvchi personal tárepinen ámelge asıriladı. Energotizimning gezekshi dispetcheri tómendegi funksiyalardı atqaradı :
• stansiyalarning berilgen júkleme grafigini orınlawın hám joba - lashtirilgan aktiv quwat rezervin ustap turıwın qadaǵalaw etedi;
• stansiyalarning optimal jumıs jaǵdayların támiyinleydi;
• chastotaning ruxsat etilgen iyiw shegarasında bolıwın támiyinleydi. Bul maqsette jetkiliklishe quwat hám mobillikke iye bol- gan stansiya ajıratılıp, ol chastota belgilengeninen og'ganda júk- lamasini ózgertiw arqalı ulıwma islep shıǵarılıp atırǵan hám iyis- te'mol qılınıp atırǵan aktiv quwat ortasındaǵı balanstı ustap tu- radi. Energotizimning qalǵan stansiyaları bul waqıtta qatań grafik tiykarında isleydi;
• elektr tarmaqtıń túyinlerinde talap etilgen kernewdi reaktiv quwat dárekleri (generator, sinxron kompensator), ras- lovchi transformatorlar hám volt-qosıwshı agregatlaridan tuwrı paydalanıw, liniyalar arqalı reaktiv quwat aǵısların qayta bóliw- lash arqalı támiyinleydi. Dispetcher tarmaqtıń hár bir noqatı daǵı kernewdi qadaǵalaw noqatlarındaǵı kernew muǵdarı boyınsha bahalaydı. Qadaǵalaw noqatı — bul toparıy túyin noqatlardan biri esaplanıp, kernew qolda yamasa avtomatikalıq retlenganda ol menen baylanısqan barlıq noqatlarǵa tásir kórsetiledi;
• energotizimning zárúrli apparatların remontqa shıǵarıw hám remonttan keyin jumısqa túsiriwge basshılıq etedi;
• energotizimning baslanǵısh tutasıw sxemasın ózgertiwge basshılıq etedi. Bul ózgerisler liniyalar, transformatorlar, gene- ratorlar hám basqa elementlerdi úziw, jalǵaw yamasa úzip-jalǵawǵa ; avtomatıka hám qorǵaw sxemalarında rele qoyılmaların qayta qurıw hám ózgertiwge; rostlovchi hám kompensatsiyalaytuǵın apparatlardı sazlawǵa (jaǵdayların ózgertiwge) keltiriledi;
• tizimli avarıyalardıń aldın alıw hám olardı saplastırıw jumıs- lariga basshılıq etedi.
Dispetcher ózine júkletilgen funksiyalardı atqarıp, energo- sistemanı isletiw processinde júzege keliwshi barlıq máseleler boyınsha jalǵız ózi qarar qabıl etedi hám buǵan shaxsan juwapker esaplanadı. Komanda funksiyalarınıń oraylashuvi dispetcherge bo'ysunuvchi personalning háreketin baqlawǵa hám energotizimning tiykarǵı sxeması apparatlarınıń operativ jaǵdayın ku- zatishga múmkinshilik beredi.
Texnikalıq hám operativ hújjetler
Hár bir elektr stansiyası hám elektr tarmaqları kárxanasında qu- yidagi tiykarǵı hújjetler bar bolıp tabıladı:
• butun energoobyektning úskenelerdi soǵılıw sızılmaları hám de baslanǵısh hám ekilemshi elektr tutasmalarning sxemaları kelti- rilgan texnikalıq pasportı ;
• o'rnatilgan elektr úskeneleriniń texnikalıq pasportları ;
• jihozlarga xizmet kórsetiw boyınsha jollamalar hám hár bir jumıs jayı ushın wazıypaǵa muwapıq jollamalar ;
• tezkor hújjetler.
Texnikalıq pasport tiykarǵı hám járdemshi úskenediń hár bir túri ushın dúziledi. Ol úskenediń parametrleri hám texnikalıq xarakteristi- kalarini óz ishine aladı.
Isletiw processinde pasportda ámeldegi hám kapital remont, tekseriw hám sınap kóriw nátiyjeleri jazıp barıladı. Bul maǵlıwmatlar úskenediń saz ásbapları - ligi jáne onı keyinirek isletiwge jaramlılıǵın kórsetiwshi xulo- salar menen birge, pasportqa remont hám profilaktika jumısları ótkerilga- nidan keyin tikkeley kiritip qóyıladı. Jazıwlar sınaq aktlari hám protokolı menen tastıyıqlanadi.
Júk kóteriwshi mexanizmler hám basım astında isleytuǵın ıdıslar ushın Mámleket texnazorat shólkemlerinde belgilengenler etiletuǵın bólek texnikalıq pasportlar hám hújjetler yurgiziladi. Jollamalar ekilemshi kommutatsiya úskeneleri hám apparatların isletiw, tez- kár úzip-jalǵawlardı ámelge asırıw hám avarıyanı saplastırıw, órtni óshiriw hám t.b. boyınsha wazıypalıq túrlerge bólinedi. Stansiyalar, podstansiyalar hám dispetcherlik punktlerindegi barlıq jumıs jayları olar menen támiyinlenedi.
wazıypalıq jollamalarda operativ jumıs jayların egallovchi personalga talaplar, onıń wazıypaları, baǵınıwı hám juwapkerligi kórsetiledi.
Úskeneler hám ekilemshi apparatlardı isletiw boyınsha jol-jobano- málerde olardı jumısqa túsiriw, toqtatıw, olarǵa xizmet kórsetiw hám remont jumıslarına qoyıw tártibi, releli qorǵaw hám avtomatıka apparatlarında ámellerdi orınlaw tártipleri kórsetiledi.
Stansiya hám podstansiyalarda úzip-jalǵawlar hám avarıyanı bar- tárep etiw boyınsha jollamalarda normal hám avarıya jaǵdaylarında, elektr tutasıw sxemaları ózgergende hám avarıya oshaqları ajratil- ganda operativ personalning kommutatsion apparatlar menen islew izbe-izligi keltiriledi.
Operativ hújjetlerdi stansiya hám podstansiyalarning gezekshi per- sonali, elektr tarmaqları kárxanalarınıń dispetcherleri hám OvB personali júrgizedi. Olarǵa tómendegi hújjetler kiredi:
• tezkor jurnal — operativ buyrıqlar hám olardıń atqarılıwı haqqında maǵlıwmatlardı xronologik tártipte jazıw ushın. Ol jaǵdayda kommutatsion apparatlar, qorǵaw hám avtomatıka apparatları menen ámeller; jaylewdi jalǵaw hám alıw boyınsha ámeller; úskeneler jumıs jaǵdaylarınıń aynıwı haqqında maǵlıwmatlar belgilengenler etiledi. Ońlaw brigadalarini jumısqa qoyıwdıń arnawlı jurnalı ámeldegi bolmaǵan táǵdirde operativ jurnalda remontlaytuǵın hám isletiwshi personalning jumısqa qoyılǵan jáne onı tamamlaǵan waqıtları jazıladı ;
• jihozdagi defektlar (kemshilikler) hám buzılıwlar jurnalı — barta- áynektiń tekshesi etiliwi májburiy bolǵan anıqlanǵan defektlarni jazıw ushın ;
• releli qorǵaw, avtomatıka hám telemexanika jurnalı — ekilemshi apparatlardı tekseriw, sınap kóriw hám isletip kóriw nátiyjela- rini jazıw ushın ;
• farmoyishlar jurnalı — baslıq personal tárepinen uzaq mud- datli ámel qılıw dáwirine iye bolǵan buyrıq hám kórsetpelerdi jazıw ushın ;
• birlamchi kommutatsiyalar operativ sxeması — kommutatsiya apparatları jaǵdaylarınıń gezekshilik dáwirinde ámelge asıriluvchi barlıq ózgerislerin kirgiziw ushın ;
• jihoz jumıs jaǵdayınıń sutkalıq qaydnomalari — basqarıw shitlaridagi qadaǵalaw -ólshew ásbaplarınıń kórsetiwlerin udayı tákirarlanatuǵın tártipte jazıw ushın.Sanab o‘tilgan tezkor hujjatlar tezkor personalga elektr tuta- shuvlar sxemasini kuzatish, jihozning ish holatini kuzatish hamda ta’mir va ishlatish ishlari hisobini olib borish imkonini beradi.