O’zbekistan respublikasi’ joqari’ ha’m worta arnawli’ ka’siplik bilimlendiriw ministrligi

TEMA: «Elektr zatları haqqında tiykarǵı maǵlıwmatlar»
REJE:

• 
  Elektr zatlarınıń xarakteristikaları.
  
• 
  Elektr bólmeleri hám úskeneleriniń túrleniwi.
  
• 
  Bólistiriwshi punktler hám transformatorlı podstanciyalarınıń sxemaları.
  
• 
  Elektr úskeneleriniń xarakteristikaları
  

Elektr energiyasın islep shıǵarıw, uzatıw hám tutınıw qılıwdıń xarakterli tárepi elektr energiyasın islep shıǵarıw hám tutınıw qılıw waqıtlarınıń ústpe-úst túsiwinen ibarat bolǵan úzliksiz processni ózinde bildiredi. Usınıń sebepinen elektr stansiyaları, uza- tuvchi tarmaqlar hám qarıydarlar bir ulıwma jumıs jaǵdayına iye bolǵan elektr energetika sistemasına birlestiriledi.
Elektr stansiyası — bul hár qıylı energiyalerden paydalanıw yamasa olardı ózgertiw arqalı elektr energiyasın óndiriwshi sanaat kárxanası bolıp tabıladı. Házirgi dáwirde mámleketimizde elektr ener- giyaning tiykarǵı bólegi ıssılıq elektr stansiyalarında hám qalǵan bólegi gidroelektr stansiyalarında islep shiǵarıladı.
Íssılıq elektr stansiyalarında (IES) qazanlar daǵı suwdı qızdırıw jáne onı bug'ga aylandırıw ushın organikalıq janar maydıń (gaz, kómir, neft sıyaqlılar ) janıw ıssılıgınan paydalanıladı. Basım astındaǵı puw turbinaning hám ol menen tutastirilgan generatordıń rotorlarini ay- lantiradi. Generatorda rotorning aylanıw daǵı mexanik energiyası elektr energiyasına ózgertiriledi.
Gidroelektr stansiyalarda joqarıdan oqib tushuvchi suw gidrotur- binaning jumısshı dóngelegi hám ol menen tutastirilgan generatordıń rotorini aylantıradı. Generatorda rotorning aylanıw daǵı energiyası elektr energiyasına ózgertiriledi. Sonday etip, bunday túrdegi stan- siyalarda suwdiń mexanik energiyası elektr energiyasına aylantırıladı.
Atom elektr stansiyalarında baslanǵısh energiya retinde radioak- tiv elementler hám olar izotoplarining bólekleniwinen ónim bo'- luvchi ıssılıq energiyasınan paydalanıladı. Processtiń endigidengi bólegi ıssılıq elektr stansiyalaridagi process menen birdey bolıp tabıladı.
Házirgi dáwirde onsha keń tarqalmaǵan kishi quwatlı sha- buyım elektr stansiyaları, gelioelektr stansiyaları, prilivelektr stan- siyalari da ámeldegi bolıp, olarda baslanǵısh energiya retinde uyqas halda samaldıń mexanik, quyash nurlarınıń ıssılıq hám teńiz prilivlarining mexanik energiyalerinen paydalanıladı.
Energetika hám elektr sistemalarınıń zárúrli elementleri bolıp, elektr stansiyalarınıń quwatların nátiyjeli paydalanıw maqsa- dida birlestiruvchi uzatıwshı elektr tarmaqları, bólistiretuǵın qu- rilmalar hám podstansiyalar esaplanadı.
Uzatıwshı elektr tarmaǵı elektr energiyanı derekten (elektr stansiyasınan ) qarıydarlarǵa uzatıwshı hawa hám kabel elektr uza- tıs liniyalaridan ibarat esaplanadi.
Bólistiretuǵın apparat — elektr energiyasın qabıllaw hám bólistiriw wazıypasın atqarıp, kommutatsiya apparatları, yig'uvchi hám baylaw shinalar, járdemshi apparatlar, ólshew ásbapları hám de qorǵaw hám avtomatıka apparatlarınan tashkil tapıwshı elektr úskenesi bolıp tabıladı.
Bólistiretuǵın apparatlar ashıq yamasa jabıq bolıwı múmkin. Barlıq yamasa tiykarǵı úskeneleri ashıq hawada jaylasqan bólistiretuǵın apparat ashıq bólistiretuǵın apparat (OTQ) dep júritiledi. Barlıq úskeneleri jabıq xanada jaylasqan bólistiretuǵın apparat jabıq bólistiretuǵın apparat (YTQ) dep ataladı.


Rayondıń elektr támiynat sxeması :

TES — rayon elektr stansiyası ; TPP — rayon pasaytiruvchi podstansiyasi; BPP — kárxananıń bas pasaytiruvchi podstansiyasi; TrP — transformatorlı pasaytiruvchi podstansiya; EUL — elektr uzatıw liniyasi.
Podstansiya — elektr energiyanı ózgertiw hám bólistiriw ushın xızmet etip, transformatorlar, bólistiretuǵın apparatlar, basqarıw apparatları hám járdemshi imaratlardan ibarat bolǵan elektr úskenesi bolıp tabıladı.
Elektr energiyasın bir nominal kernewde qabıllaw hám bólistiriw (transformaciyalashsiz) ushın xızmet etip, pod- stansiyalar quramına kirmaydigan bólistiretuǵın apparat bólistiriw punkti (TP) dep júritiledi.
Mısal jol menende 1. 1-suwretde rayondıń elektr támiynatı sxe- masi keltirilgen. Energetika sistemalarınıń normal jumıs jaǵdayı foy- dalaniluvchi elektrotexnik apparatlardı tayarlaw, montaj qılıw hám olarǵa xizmet kórsetiwdiń talap etilgen sapası menen támiyinlenedi.
Elektrotexnik apparattıń isenimliligi — belgilengen funk- siyalarni talap etilgen waqıt dawamında óziniń normativ kórsetkish- larini saqlaǵan halda atqara alıw qábileti bolıp tabıladı. Isenimlilik elektrotexnik apparattıń isten shıqpaw, uzaq islew, remontqa jaramlılıq hám saqlanuvchanlik qásiyetlerin ańlatadı.
Elektr bólmeleri hám úskeneleriniń turlanishi
Elektr úskeneleri kernewi, wazıypası, jaylasqan ornı, kán- struktiv dúzilisi hám basqa belgileri túrlerge ajratıladı.
Elektr úskeneleri kernewi boyınsha 1000 ge shekem hám 1000 v den joqarı kernewli, konstruktiv dúzilisi boyınsha komplekt yamasa individual dúzilgen úskenelerge ajratıladı.
Jaylasqan ornı boyınsha elektr úskeneleri (bólistiretuǵın apparatlar, podstansiyalar, bólistiriw punktleri hám basqalar ) alo- hida jaylasqan, qosımsha (janında ) qurılǵan hám jay yamasa dóretpe- otning ishinde ornatılǵan bolıwı múmkin.
Ishinde isletilineip atırǵan hám elektr energiyanı islep shıǵarıw, óz- gartirish hám bólistiriw wazıypasın orınlawshı elektr úskeneleri ór- natilib, ol jerge tek xizmetker personalning kiriwine ruxsat etilgen bólmeler hám olardıń tosılǵan bólekleri elektr xanasi dep júritiledi. Olar jarılıw hám órt qáwipi dárejesi boyınsha túrlerge ajratıladı.
Jarılıw qáwipi ámeldegi bo 'lgan zona — ishinde jarılıw qáwipine iye qospanıń ámeldegi yamasa onıń payda bolıwı múmkin bolǵan bólme, yamasa odaǵı sheklengen keńislik yamasa sırtqı apparat bolıp tabıladı. Port -lash qáwipi ámeldegi bolǵan zonalar altı klasqa bólinedi.
Órt qáwipi ámeldegi bolǵan zona — normal texnologiyalıq jara- yonda yamasa ol buzılǵanda aymaǵında mudamı yamasa udayı tákirarlanatuǵın tárzde janǵısh elementlar bóliwshi xananıń ishi yamasa sırtındaǵı keńislik. Órt qáwpiniń dárejesi boyınsha bólmelerdiń zonaları tórtew: P-I, P-II, P-IIa hám P-III klasslarǵa bólinedi.
P-I klasqa bólmelerdiń puwini janıp ketiw temperaturası 61°C den joqarı bolǵan janǵısh elementlar (mineral, transformator mayların regeneratsiyalash boyınsha apparatlar, bunday maylardıń bazaları hám h. k.) paydalaniluvchi yamasa saqlanıwshı zonaları kiredi.
P-II klasqa bólmelerdiń jumıs waqtında janǵısh shań yamasa tap- lalar ajralıp shıǵıwshı (tutanıwdıń tómen konsentraciya che- garasi 65 % ten joqarı ) zonaları kiredi.
P-IIa klasqa bólmelerdiń qattı yamasa talshıqlı janǵısh elementlar ámeldegi bolǵan zonaları kiredi.
P-III klasqa bólmelerdiń sırtındaǵı puwining janıp ketiw temperaturası 61°C den joqarı bolǵan janǵısh suyıqlıqlar hám qattı janǵısh elementlar jaylasqan zonalar (mineral maylar, kómir, torf, aǵash jaylasqan ashıq yamasa úshek astındaǵı bazalar ) kiredi.
Elektr támiynatınıń talap etiletuǵın isenimliligi boyınsha elektr energiyasınıń barlıq qarıydarları ush taypaǵa bólinedi.
I toifa — elektr támiynatınıń qápelimdede uzilib qalıwı adamlardıń turmısı ushın qáwip tuwdıratuǵın, xalıq xojalıǵına úlken zálel keltiretuǵın, elektr úskeneleriniń zaqım aliwlerin keltirip shıǵarıwshı, ónimdiń jalpı nuqsanlı islep shıǵarılıwına alıp keliwshi, xalıq xojalıǵınıń oǵada zárúrli elementleriniń texno- logik processlerin aynıwına alıp keliwshi elektr qabıllaǵısh - lari. Bul taypa daǵı qarıydarlar eki ǵárezsiz óz-ara rezerv etilgen derekten támiyinlengen bolıwı shárt. Olardıń islewindegi uzi- lishga tek rezerv támiynattıń avtomatikalıq kiritiliwine ketken waqıt dawamında ruxsat etiledi.
II toifa — elektr támiynatı daǵı úzilis ónimdiń jalpı islep shıǵarılmasligi, jumısshılardıń ıssız turıp qalıwı, mexanizmler hám sanaat apparatlarınıń toqtap qalıwı, úlken muǵdardaǵı xalıq - dıń normal iskerligi aynıwı menen baylanıslı bóliwshi elektr qabıllaǵıshlar. Bunday taypa elektr qarıydarları ushın elektr támiynatı daǵı úzilis rezerv támiynatın gezekshi personali, sol jum- ladan, tayın brigada tárepinen jalǵaw waqıtına ruxsat etiledi.
III toifa — birinshi hám ekinshi taypa elektr qarıydarlarına kirmaydigan barlıq qarıydarlar bolıp, olardıń uzilib qalıwı nátiyjesinde kóriletuǵın zálel rezerv támiynatın gezekshi personal tárepinen jumısqa túsiriw ushın ketetuǵın waqıt dawamında un- chalik úlken bahanı tashkil etpeydi.

Reaktor LR elektr shınjırına onıń qarsılıgın asırıw maq- sadida izbe-iz ulanib, qısqa tutasıw tokın sheklew ushın xızmet etiwshi induktiv qarsılıqtı bildiredi.
630 kvA quwatlı kúsh transformatorı T bólistiretuǵın qurıl - málerdiń qasında jaylasqan qarıydarlardı támiyinlew ushın paydalanıladı.
Bólistiretuǵın apparatlardaǵı yacheykalar hár qıylı úskeneler menen toltırıw sxemalarına iye boladı. Mısalı, kirisiw hám liniya yachey- kalarida PP-67 yuritmalariga iye bolǵan jayleytuǵın pıshaqlı shina ajıratqıshı (RVFZ) hám kabel ajıratqıshı (PB3) hám de maylı uzgichlar, tok transformatorları TPL hám nolinchi izbe-izlik transformatorları T3 RL ornatılǵan. Kernew transformatorları yacheykalarida ajıratqıshlar, PKT saqlagichlari hám kernew transformatorları jaylastırılǵan.
Ajıratqıshlar menen qáte ámellerdi orınlawdıń aldın alıw maq- sadida hár bir yacheykada úsh qutbli ajıratqıshlar hám úzgishlerding yuritmalari arasında ajıratqıshlardı tek uzgichning uzgan jaǵdayında ajratılıwına ruxsat etiwshi blokirovka ornatılǵan. Blokirovka uzgichlar hám ajıratqıshlardıń yuritmalarida ornatılǵan arnawlı qulıplar yamasa uzgichning jalǵanǵan jaǵdayında ajıratqıshlardıń yuritmalarini úziwge tosqınlıq etiwshi richaglar sisteması járdeminde ámelge asıriladı.
Bólistiretuǵın punktte, sonıń menen birge, qorǵaw relesi, ólshew ásbapları, avtomatıka apparatları, jayleytuǵın apparatlar hám jaqtılandıriw ásbapları bar.
Transformatorlı podstansiyalar (TrP) qarıydarlardı elektr energiyası menen támiyinlew ushın xızmet etip, elektr úskeneleriniń qawipsizlik hám olarǵa qolay xizmet kórsetiw talaplarına juwap beredi. Olar arnawlı proektlestiriw shólkemleri tárepinen islep shıǵılǵan tipik sızılmalar boyınsha qurıladı.
Dúzilisi boyınsha transformatorlı podstansiyalar bir yamasa eki kirisiwli hám de bir yamasa eki transformatorlı bolıwı mum- ashıw. Qarıydarlardı elektr energiyası menen isenimli támiyinlew ushın, qaǵıydaǵa kóre, avtomatlastırılgan basqarıw sistemasına iye bolǵan eki transformatorlı podstansiyalar qollanıladı.
Qoyılǵan talaplar hám de kiretuǵın liniyalar hám kúsh trans- formatorlarining sanına baylanıslı halda transformatorlı podstan- siyalar bólistiretuǵın apparatlarınıń kommutatsiya sxemaları túrlishe bolıwı múmkin.
Bir kirisiw hám eki shıǵıp ketetuǵın liniyalarga iye bolıp, júkleme uzgichlari menen úskenelestirilgen transformatorlı podstan-siyalaming sxeması (1. 3-a súwret) 6—10 kv kernewli halqası - mon tarmaqlar ushın belgilengen. Transformatorlı podstansiyada quwatı 400 kvA ge shekem bolǵan bir transformator T ornatılǵan. 6—10 kv li radial liniyadan támiyinleniwshi transformatorlı pod- stansiyanıń sxeması 1. 3-b suwretde keltirilgen. Shıǵıp ketetuǵın 6—10 kv li liniya ǵárezsiz qarıydardı támiyinlew ushın xızmet etedi. Shıǵıp ketetuǵın liniyani qorǵaw ushın 6—10 kv kúsh- lanishga mólsherlengen PK tipidagi saqlagichlar júkleme uzgich- lari menen komplektda paydalanıladı. Tok transformatorları TA hám kernew transformatorları Tv shıǵıp ketetuǵın liniyada elektr energiyanı esapqa alıw ushın xızmet etedi. 1. 3- d suwretde soqır- shelekgen sxemada rezerv kiriwinde ornatılǵan prujina yuritmali maylı uzgich VMP-10 járdeminde rezervni avtomatikalıq kirgiziw (ZAK) názerde tutılǵan. Tiykarǵı (jumısshı ) kirisiw liniyasida júkleme uzgichi ornatılǵan. Shıǵıp ketetuǵın liniyalar 6—10 kv bólistiriw apparatınıń shinalariga uzgichlar QW arqalı jalǵanǵan.
Eki transformatorǵa iye bolıp, 1000 v ge shekem hám 1000 v den joqarı kernew úskeneleri birge jaylastırılǵan avtomatlastırılgan

у






1. 3-súwret. Transformatorlı podstansiya bóliwleytuǵın apparatlarınıń 6—10 kv kernewli kommutatsiya sxemaları : a — támiyinlew tarmaǵı halqasımon bolǵanda ; b — támiyinlew liniyasi radial bolǵan jaǵday ushın ; d — 6—10 kv kernewde ZAK apparatı menen; Tv — kernew transformatorı ; QW — jayleytuǵın pıshaqlı júkleme uzgichi.

Tipik transformatorlı podstan- siyalarda 0, 23/0, 4 kv bólistiretuǵın apparatları bólek bólmelerde jay- lashtiriladi. ShOl-70 tipidagi tómen kernew shitining sxeması 1. 5- suwretde suwretlengen. Kúsh trans- formatori T shitga kirisiw rubilnigi Q arqalı jalǵanadı. ShOl-70 shitlari bir tárepden xizmet kórsetiw panellerinen tórtew shıǵıp ketetuǵın liniyaga komplektlanadi. Liniya- larning qorǵawı PN-2 saqlaǵısh - lari járdeminde ámelge asıriladı. Qarıydarlarǵa uzatılıwshı elektr energiyası 0, 23/0, 4 kv kernewli bólistiretuǵın apparat tárepinde tok transformatorı TA den támiyinla- nuvchi úsh fazalı elektr schotchik- lari járdeminde esapqa alınadı.
Transformatorlı podstansiya- dıń tómen kernew shiti reti kelgendede sırtqı jaqtılandıriw támiynatınıń paneli ornatıladı. Bunday paneldiń sxeması 1. 6 -suwretde kórsetilgen. Panel keshki 1 hám tungi 2 jaqtılandıriw yig'uv shinalaridan ibarat bolıp, bul kóshelerdi jaqtılandıriw rejimlerin sutkanıń waqıtına baylanıslı halda kontaktorlar S járdeminde ózgerti- rish imkaniyatın beredi. Sırtqı yori- tishni basqarıw dispetcherlik punktinen hár túrlı avtomatikalıq appa- ratlar járdeminde avtomatikalıq tárzde ámelge asıriladı.