O’zbekistan respublikasi joqari ha’m orta arnawli bilimlendiriw ministrligi berdaq atindag’i Qaraqalpaq Ma’mleketlik Universiteti Ekonomika fakulteti 4 ᵃ finans qa’niygeligi ma’mleketlik byudjet pa’ninen

Kurs jumısinıń maqseti byudjet sistemasinda jergilikli byudjetlerdin’ orni ekonomikalıq mazmunı hám áhmiyetin ashıp beriwden ibarat. Onıń ushın aldın, byudjet sistemasinda jergilikli byudjetlerdin’ orni onin’ quramı, principlerı jáne onıń Ózbekstan Respublikası byudjet processindegi rolin anıqlaw esaplanadi. Mámleketimizde mámleket finansın basqarıwdı reformalaw, byudjet qarjilarin maqsetli jumsaliwi ústinen qadaǵalawdı kúsheytiw hám de byudjet sisteması byudjetleri atqarılıwınıń ashıqlıǵın asırıw búgingi kúnde aktual másele esaplanadı.
“Makroekonomikalıq turaqlılıqtı jáne de bekkemlew hám ekonomikalıq ósiwdiń joqarı pátlerin saqlap qalıw, atap aytqanda, Mámleket byudjeti barlıq dárejede proporcional, milliy valyuta hám ishki bazar daǵı baha dárejesi turaqlı bolıwın támiyinlew - eń zárúrli ústin turatuǵın wazıypamızdir” degen edi húrmetli Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev.
Mámlekettiń barlıq buwınları óz iskerligi dawamında hár kúni dáramatlardı túsiwi hám ǵárejetlerdi ámelge asırıw boyınsha jumıs penenjúrgizedi. Bunday operatsiyalardıń kólemi hám túrleri jetkilikli dárejede kóp hám túrli hil bolıp tabıladı. Olar málim sistemalastiriliwin talap etedi hám tiyisli byudjetlerde sáwlelendiriliwi kerek. Barlıq dárejeler degi byudjetlerdi dúziw hám atqarılıwın ámelge asırıwda birden-bir stilistik hújjet- byudjet klassifikaciyaınan paydalanıladı. Byudjettiń dáramatları hám qárejetleriniń dárekleri, isletiliw baǵdarları hám basqa qásiyetlerge kóre túrlishe bolıp tabıladı.
I. O’zbekstan Respublikasi byudjet sistemasi jergilikli byudjetlerdiń
ekonomikalıq mánisi hám byudjet sistemasında tutqan ornı.

Bizge belgili, jergilikli byudjet - mámleket byudjet sistemasınıń bólek buwını esaplanadı. Ulıwma mámleketlik pul qarjlarınıń byudjet buwınları ortasında bólistiriwdiń tiykarın, jergilikli byudjetler ǵárezsizligi, olardıń mámleket tárepinen finanslıq qollap -quwatlanıwı, olar dáramatların aymaqlıq derekler esabına qáliplesiwi principlerı quraydı. Búgingi kúndegi mámleket finansın basqarıw reformaların ótkeriw procesi, áwele, jergilikli óz- ózin basqarıw shólkemlerine sociallıq-ekonomikalıq mashqalalardi sheshiwde olar rolin asırıw hám usınıń menen bir waqıtta finanslıq támiyinlewdi bekkemlew,pútkilley jańa finans, byudjet hám salıq mexanizmin jaratıw, byudjetlar araliq munasábetlerdi tártipke salıw hám jergilikli byudjetler atqarıwı natiyjeliligin támiyinlewdiń jańa stilistikasi hám principlerıni anıqlawdı óz ishine aladı.

Jergilikli byudjet aqshalardıń iyesi retinde ámeldegi normativ hújjetlerge tıykarlanıp, ulıwma kólemi byudjet nızamchiligida belgilengen muǵdarda pul qarjların ajratadı. Jergilikli byudjet qarejetlerine aqshalar ajıratıw mámleket hákimiyatı, mámleket basqarıw shólkemleri, finans-kredit keńseleri sisteması arqalı tiyisli aqshalarǵa mútajlik sezilgan waqıttan (finans penenjılınan ) baslap olardı sarp etiw ǵárejet qilgunga shekem bolǵan pútkil dáwir dawamında júz beredi.
Jergilikli byudjet obyektiv ekonomikalıq kategoriya bolıp, óz-ara ózgeshelikke iye.
Birinshiden, ol ekonomika tarmaqların finanslıq támiyinlewge qaratılǵan qarejetlerden ibarat.
Ekinshiden, bolsa bul ǵárejetler kárxanalardıń tabısınan dúziledi.
Rawajlanǵan mámleketlerde jergilikli byudjet g’arezsiz túrde jergilikli salıqlar hám jıynawlar esabına qáliplestiredi. Biziń respublikamızda da jergilikli byudjet dáramatların jergilikli salıqlar hám jıynawlar quraydı.Jergilikli byudjetler ulıwma mámleketlik ekonomikalıq jáne social wazıypaların ámelge asırıwda, birinshi náwbette, social infrastrukturani saqlaw hám rawajlandırıwǵa mámleket qarjların bólistiriwde bólek áhmiyetke iye.
Mámleket byudjetiniń dúzilisi birinshi náwbette mámleket dúzilisine baylanıslı boladı.
Unitar dúzılıwǵa iye bolǵan mámleketlerde byudjet sisteması eki basqıshdan, mámleket byudjeti hám jergilikli byudjetlerden ibarat.
Federal dúzılıske iye bolǵan mámleketlerde byudjet sisteması úsh buwınnan ibarat.
Jergilikli byudjetler mámlekettiń finans penensistemasın tiykarǵı strukturalıq bólegin quraydı. Jergilikli byudjetler qarejetlerinde tiykarǵı orındı social -materiallıq ilajlar qarejetleri iyeleydi.
Mámleketimizde byudjet atqarılıwınıń ámeldegi jaǵdayınan kelip shıqqan halda, jergilikli byudjetlerdiń xukumatning ekonomikalıq-sociallıq siyasatın ámelge asırıwda poziciyasin jáne de kóteriwge sebep bolıp atırǵan qatar faktorlardı ajıratıp kórsetiw múmkin. Mısalı, jergilikli finans penenshólkemleriniń byudjet orınlanıwınan mápdarlıǵın asırıw hám sonıń tiykarında byudjet qarejetlerin tuwrı hám aqılǵa say tárzde sarıplanıwı hám byudjet tusimlarinin’ jańa dáreklerin izlep tabıwǵa xoshametlewdi támiyinlew bolıp tabıladı.
Ja’mlengen byudjettiń kórsetkishleri mámleket oraylastırılǵan finanslıq fondidan paydalanıw jáne onı qáliplestiriwdi analiz qılıwda zárúrli orındı iyeleydi. Ózbekstan Respublikası jıynanǵan byudjetiniń kórsetkishleri járdeminde mámlekette dúziletuǵın hám mámleket finanslıq balansında sáwlelendiriletuǵın finanslıq resursların oraylastırıw dárejesi anıqlanadı.
Ja’mlengen byudjet kórsetkishleri esabısız finanslıq joybarlawdı ulıwmalastırıw múmkin emes, sebebi mámleket finanslıq balansın hám aymaqlıq finanslıq balanslardıń kóplegen kórsetkishleri jıynanǵan byudjetten alınadı.
Ózbekstan Respublikasınıń byudjet sisteması eki buwınnan ibarat;
Ózbekstanda jergilikli byudjet dáramatları hám qarejetlerin muwapıqlastırıw házirgi bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde respublika jáne onıń aymaqlarınıń rawajlanıwda zárúrli áhmiyetke iye boladı. Oraylastırılǵan joybarlaw sistemasınan bazar ekonomikasına ótiw birinshi náwbette basqarıw sisteması quramın ózgertiwdi jáne bul processler dawamında jergilikli basqarıw shólkemleriniń rolin asırıp barıwdı talap etedi. Jergilikli basqarıw shólkemlerine júkletilgen wazıypalardı nátiyjeli ámelge asırılıwı olardıń finanslıq aqshalarǵa ıyelewleri menen baylanıslı. Álbette, jergilikli basqarıw shólkemleri iskerliginiń tiykarǵı finanslıq negizi- jergilikli byudjetler esaplanadı. Mámleket byudjeti quramında Respublikası byudjeti, Qaraqalpaqstan Respublikası byudjeti, wálayatlar, Tashkent qalası byudjetleri, sonıń menen birge, mámleket maqsetli fondları jıynanadı.
Ózbekstan Respublikası byudjeti bir pútkil bolıp tabıladı, yaǵnıy byudjet sisteması barlıq buwınlarǵa mámlekettiń birden-bir mámleket byudjetine kiretuǵın Qoraqolpog'iston Respublikası, wálayatlar, Tashkent qalası, qala hám rayonları byudjetleriniń ajıralmas birligin ańlatadı
Jergilikli resursların nátiyjeli basqarıw, munitsipal ekonomika subyektleriniń óz-ara baylanısların muwapıq túrde shólkemlestiriw, isbilermenlik aktivligin asırıw, hám de munitsipal xızmetler kórsetiw ushın finanslıq múmkinshiliklerdi keńeytiw imkaniyatın beredi. Respublikamızda bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde hár bir tarawda ekonomikalıq reformalar ámelge asırılıp atır. Ásirese, byudjet salasında alıp barılıp atırǵan reformalardı bólek aytıp ótiw múmkin. Hár bir mámlekettiń ekonomikalıq qudıreti sol mámlekettiń jetilisken byudjetke iye ekenligi menen de ańlatpalanadı. Respublikamız ǵárezsizlikke eriskeninen keyin mine sol ótken dáwir ishinde tereń ekonomikalıq siyasat negizinde turaqlı finanslıq sistemanı, sonındek, onıń tiykarın tashkil etiwshi jergilikli byudjetti qáliplestiriw hám atqarıw qılıw salasında arnawlı bir unamlı jumıslar ámelge asırılıp atır. Jáhán ekonomikası integraciyalashuvi procesi mámleketimizdiń de mámleket finansın basqarıwdı turaqlı tárzde jetilistiriw zárúriyatın júzege keltirmoqda. Soǵan kóre, mámleketimiz mámleket byudjetiniń atqarılıwın rawajlanıp atırǵan hám rawajlanǵan mámleketlerde ámeldegi etilgen hám qısqa múddet dawamında óziniń unamlı nátiyjesin kórsetip atırǵan gáziynexanashılıq sisteması iskerligin engiziw Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde turıptı.
Ózbekstan Respublikası byudjet sistemasında zárúrli strukturalıq bólekti jergilikli byudjetler quraydı. Jergilikli byudjetler mámlekettiń ekonomikalıq hám social hámzifalarini ámelge asırıwda, birinshi náwbette, mámleket qarjların bólistiriw jáne social infratuzilmani rawajlandırıwda zárúrli áhmiyetke iye.
Biziń pikirimizshe, byudjetke «bul - túrli dárejedegi oraylastırılǵan pul qarjiları fondini payda etiw, bólistiriw hám paydalanıwǵa tiyisli tiykarǵı finanslıq joba bolıp, ol tiyisli mámleket yamasa jergilikli mekeme tárepinen islep shıǵılatuǵın hám de tastıyıqlanatuǵın yuridikalıq hújjetten ibarat beriliwinde áyne jergilikli byudjetlerdiń ayriqsha qásiyetleri kórinetuǵın boladı.
Jergilikli byudjetler sisteması jergilikli mútajliklerdi tolıqlaw esapqa alıw hám olardı mámleket oraylastırılǵan tártipte ámelge asıratuǵın ilajlar menen tuwrı muwapıqlastırıw imkaniyatın beredi. Sol sebepli jergilikli húkimet shólkemleri jergilikli byudjetke dáramatlar kelip turıwın hám resurslardan maqsetli paydalanıwdan mápdarlar, sebebi orınlarda ekonomika hám mádeniyat ósiw pátleri jergilikli rezervlerdi jóneltiriwge, aqshalardı rejeli jumsawǵa tiyisli islerdi shólkemlestiriwge tikkeley baylanıslı bolıp, bul bolsa, óz gezeginde, Ózbekstan Respublikasınıń mámleket byudjetin tabıslı orınlawǵa múmkinshilik jaratadı.
Ózbekstan Respublikası byudjet sistemasınıń hár bir buwını ol yamasa bul social mútajliklerdi qandırıw ushın paydalanıwǵa qaratılǵan ayriqsha wazıypalardı atqaradı.
Jergilikli byudjet dáramatların qáliplestiriw házirgi bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde respublika jáne onıń aymaqların rawajlandırıwda zárúrli áhmiyetke iye boladı. Jergilikli mámleket hákimiyat mákemeleriniń finanslıq iskerligi finanslıq máseleler salasındaǵı qararlar, buyrıqlar shıǵarıw, tiyisli byudjetlerdi tastıyıqlaw hám atqarılıwın támiyinlew, óz Aymaǵındaǵı mámleket keńseleri, kárxanaları, shólkemler, finanslıq iskerligin baqlaw, muwapıqlastırıw, tiyisli basqarıw aymaqlıq birlik social ekonomikalıq rawajlanıwdı támiyinleytuǵın, ilajlar islep shıǵıw, olardı finanslıq támiynlew, pul-kredit siyasatın ámelge asırıw sıyaqlı sırtqı kórinislerde ámelge asadı.
Mámleketimizde byudjet sisteması rawajlanıwınıń házirgi basqıshı mámlekettiń pútin byudjet jáne social siyasatınıń mápleri ortaqlıǵın támiyinlew tiykarındaǵı oǵada juwapkerli wazıypalardı nátiyjeli basqarilishi talap etpekteki, bul wazıypanıń eki tárepin ajıratıp kórsetiw zárúrli bolıp tabıladı.
Birinshiden, mámleket social siyasatınıń orınlardaǵı unamlı atqarıwı yamasa aymaqlıq ekonomika máseleleri keskinlashuvining aldın alınıwı bolıp tabıladı, ekinshiden jergilikli byudjetler huqıq hám minnetlemeleriniń keńeyip barıwı sharayatında soǵan uyqas penentárzde olar múmkinshiliklerin jaqsılawdıń zárúrligi bolıp tabıladı. Bul hár eki táreptiń óz-ara baylanıslı tárzde birgelikte alıp barılıwı mámleket sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwınıń házirgi kúndegi oǵada zárúrli mashqalasın unamlı sheshiwge múmkinshilik beredi.
Aymaqlıq ekonomikanı rawajlandırıw hám jergilikli byudjetler múmkinshiliklerin hám de ekonomikalıq erkinlestiriw shárt-sharayatında jergilikli byudjetlerdi qáliplesiwi hám atqarılıwın támiyinlewde jergilikli hákimiyat shólkemleriniń finanslıq hám xuquqiy rolin asırıw baǵdarlarınıń ilimiy izertlewi házirgi kúnde aktual áhmiyetke iye boladı. Biz bilgenimizdey, byudjetlerdiń ǵárezsizligi byudjet sistemasınıń tiykarǵı principi retinde belgilengen bolıp bul princip túrli dárejedegi kepillikli húkimet shólkemleriniń ózlerine berilgen kepillikleri sheńberinde byudjet procesin ǵárezsiz túrde ámelge asırıw huqıqların ańlatadı. Hár bir dárejedegi byudjet dáramatlarınıń óz dárekleri, sonıń menen birge, orınlardaǵı kepillikli húkimet shólkemleriniń nızamlarında belgilengen dóńgeleklerinde jergilikli salıqlar hám jıynawlar salıq stavkaların ózgertiw huqıqın nızam tiykarında bekkemlenip qoyılǵan.
Dáramatlar dárekleri belgileniwi hám olar jergilikli byudjetlerge túsiwi nızam tiykarında bekkemlenip qoyılıwı jergilikli húkimet shólkemleriniń ǵárezsizligi hám byudjetlerdi qáliplestiriwden manfatdorligini asıradı.
Házirde huqıqıy, ekonomikalıq, shólkemlestirilgen hám basqa mexanizmler menen tártiplestiriledi. Mámleket bazar ekonomikasınıń nátiyjeli iskerlik kórsetiwi ushın tiykar bolatuǵın ayırım xızmetlerdi hám huqıqıy bazanı támiyinlew wazıypaların atqaradı. Huqıqıy bazalardı támiyinlew yuridikalıq hám fizikalıq shaxslarǵa huqıq beriw hám olardı minnetlemelerin belgilew hám basqa tarawlarda kórinetuǵın boladı. Ásirese, jergilikli byudjetlerdi nátiyjeli basqarıw, huqıqıy hám ekonomikalıq normalardı belgilew hám kárxanalardıń iskerlik kórsetiwleri ushın tártip-qaǵıydalardı islep shıǵıw tiyisli mámleket shólkemleriniń tiykarǵı wazıypası bolıp esaplanadı.
Ózbekstan Respublikasınıń 2000-jıl 14-dekabr degi qabıl etilgen «Byudjet sisteması tuwrısında»gi Nızamnıń 4-statyasında byudjet sistemasına tómendegishe tariyp berilgen. «Byudjet sisteması túrli dárejedegi byudjetler hám byudjet qarjları alıwshılar jıyındısın, byudjetlerdi shólkemlestiriwdi hám dúziw principlerin, byudjet processinde olar ortasında, sonıń menen birge, byudjetler hám de byudjet qarjları alıwshılar ortasında vujudga keletuǵın óz-ara munasábetlerdi ózinde ańlatadı.
Byudjet sisteması birden-birligi principi haqqında ketip atırǵan bolsa;
♦ huqıqıy baza,
♦ byudjet klassifikaciyası,
♦ byudjet hújjetleri forması,
♦ byudjet procesi principlerı,
♦ pul sisteması birligi.
♦ Mámleket byudjeti qarjları menen esap júrgiziw,
♦ esabat tayarlaw hám baqlawda birden-bir tártip ámel etedi.
Ámeldegi byudjet nızamshılıǵına muwapıq, barlıq dáramatlar hám qarejetler mámleket byudjet sisteması dárejeleri ortasında bólistiriledi. Byudjet dáramatları hám ǵárejetlerin bólistiriw degende, hár bir dárejedegi byudjetke kiritiliwi kerek bolǵan dáramatlar hám ǵárejetler túrleri hám kólemin belgilew túsiniledi. Byudjet sistemasınıń barlıq ǵárejetleri túrli byudjetler ortasında bólistirilip, bul ol yamasa bul qarejetti arnawlı bir byujetga kiritiliwin ańlatadı. Bul Ózbekstan Respublikasınıń “Byudjet sisteması tuwrısında”gi nızamı. Xalıq sózi. 2000 jıl 14 yanvar.
Birinshiden finanslastirilip atirg’an shólkemdiń respublika hám jergilikli organlarǵa qarawlı bolıwı.
Ekinshiden finanslastirilup atirg’an ilajdıń áhmiyeti bolıp tabıladı.
Byudjet arqalı finanslıq támiyinlew maydanınan munasábetler qatnasıwshılarınan biri-kredit shólkemi esaplanadı. Kredit muaasasasida byudjetten finanslash-tiriluvchi shólkemler ushın esapraqam ashıladı. Kredit shólkemi byudjetti kassa orınlanıwında hám finanslıq ıntızamǵa ámel etiw maydanınan qadaǵalawdı ámelge asırıwda qatnasadı. Byudjet arqalı finanslıq támiynlewdiń úshinshi qatnasıwshısı bolıp byudjet qarjların bóliwleytuǵın byudjet shólkemi esaplanadı. Ol óz shólkemi ushın ajıratılǵan byudjet qarjların ıqtıyar etedi, olardıń ózinden tómende turatuǵın bóliwlovshilarga ótkeredi.

Ózbekstan Respublikası finans penensisteması birden-bir, bir pútkil mexanizmnen ibarat bolǵanlıǵı munasábeti menen Xalıq deputatları keńesleri hám húkimetler óz tasaarufida pútkil mámleket finansına salıstırǵanda anıq belgilengen funktsiyalardı atqaradı. Mısalı, olar óz aymaqlarında dáramatlardıń respublika byudjetine kelip túsiwin támiyinleydi, tastıyıqlanǵan byudjetten ajıratılǵan aqshalar sheńberinde mámleket mútajlikleri ushın tiykarǵı fondlar hám qurallardı alıw hám qayta islew ushın kapital ǵárejetlerdi ámelge asıradı. «Xalıq deputatları keńesleri hám húkimetler óz kepillikleri sheńberinde tiyisli aymaqliq birlikler finansına basshılıq etiliwin támiyinleydi. Bul organlar, atap aytqanda, jergilikli byudjetler joybarların islep shıǵadı, olardı tastıyıqdaydi hám atqarıw etedi, sonıń menen birge, usı byudjetler atqarıwı tuwrısındaǵı esabatlardı tastıyıqlaydı, nızamshılıqqa muwapıq túrde jergilikli byudjetke kelip túsetuǵın jergilikli salıqlar, jıynawlar hám tólewler muǵdarı hám olar boyınsha sarplanatuǵın byudjetten tısqarı fondlardı shólkemlestiriwleri múmkin

». Mámlekettiń finanslıq iskerligin ámelge asırıwda mámleket hákimiyatı hám jergilikli Basqarıw shólkemleriniń barlıǵı qatnasadı, sebebi olardıń hár biri finans menen baylanıslı bolǵan arnawlı bir funksiyalardı atqaradı. Usınıń menen birge olar finanslıq iskerliginiń ózgesheligi hám mazmunı bir- birinen parq etip, bul bul organlardıń wazıypaları hám huqıqıy jaǵdayı daǵı ayırmashılıqlar menen belgilenedi. Usılardı esapqa alǵan halda, mámleket finanslıq iskerligin ámelge asırıwshı organlardı bir neshe gruppalarǵa ajıratıw múmkin.
Ózbekstan Respublikasınıń húkimet hám basqarıw, oraylıq hám jergilikli keńseleri ámelge asıratuǵın finanslıq iskerlik olar aldına qoyǵan maqset hámwazıypalarǵa, berilgen kepilliklerge muwapıq túrli formada ámelge asıriladı.
Jergilikli húkimet keńseleri hákimler, xalıq deputatları keńesleri óz kepillikleri sheńberinde jergilikli finans peneniskerligin ámelge asıradı. Finanslıq iskerligi ámelge asırıwshı barlıq mámleket keńseleri qanday dárejede bolıwınan, kepillikleri sheńberinden qaramastan mámleket ekonomikalıq hám finanslıq qudıretin asırıw, ekonomikalıq turaqlılıqtı hám rawajlanıwdı támiyinlew, jergilikli finansti bekkemlew jolında háreket etedi.
Ózbekstan Respublikasınıń Konstituciyasiniń 7-statyasında aytılınıwına qaraganda, Ózbekstan Respublikasında mámleket hákimiyatı xalıqtıń mápi gózlep hám Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası hám de onıń tiykarında qabıl etilgen nızamlar kepillik bergen keńseler tárepinengine ámelge asıriladı. Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyasına jáne onıń tiykarında shıǵarılǵan basqa nızamlarǵa muwapıq mámlekettiń finanslıq iskerligi onıń hákimiyat, basqarıw hám de jergilikli hákimiyat keńseleri tárepinen ámelge asıriladı.
Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyasına hám basqa nızamlarǵa muwapıq mámleket keńseleri tárepinen finanslıq iskerlik mámleket hám jámiyet máplerine xızmet etiwshi bir qatar principlerge, anıq qaǵıydalarǵa muwapıq túrde alıp barıladı. Bul principler finans, kredit, salıq hám bank salasındaǵı nızamlarda belgilep qoyılǵan.
Mámleket qarejetleri salasındaǵı huqıqıy munasábetler olardıń qatnasıwshıları huqıqlarınıń belgilengenligi menen ajralıp turadı. Bul munasábetlerde mámleket máplerin ańlatiwshı, onıń atınan jumıs júrgiziw kepilligi berilgen byudjet aqshalar alıwshılarǵa salıstırǵanda húkimet tásirin ótkeriw usılında jumıs penenalıp barıladı. Mámleket belgilengen tártipte byudjet esabin finanslastiratug’in qarejet túrlerin, normaların, finanslıq támiynlew ob'ektlerin belgileydi, óz kórsetpelerin atqarılmaganda bolsa ayıpkerlerge salıstırǵanda qatań sharalar kóredi.
Mámleketimizde ǵárezsizlikke erisilgennen keyin mámleketimiz óz aldına qoyǵan maqset hám wazıypaların orınlawda byudjet sisteması onı shólkemlestiriw hám de onıń huqıqıy -normativ bazasın jaratıw sıyaqlı zárúrli másele turǵan edi.Usınıń nátiyjesinde Prezidentimiz hám tarawdıń baslıq xızmetkerleri basshılıǵında bul máselege úlken itibar qaratildi. Sebebi jámiettiiń gúlleniwi, xalıqtıń párawanlıǵı, yurtning paraxatshiliqtin támiyinlew hám basqa maqsetlerdi ámelge asırıw, mámleketimizdiń házirgi kúnde byudjet hám byudjet siyasatınıń tiykarǵı ústivor baǵdarlarınan biri esaplanadı. Respublikamızda byudjet sistemasınıń keyingi rawajlanıwın basqaratuǵın nızamshılıq hújjetleri qabıllandı, bularǵa muwapıq tómendegilerdi ámelge asırıw názerde tutılǵan edi. Barlıq dárejedegi byudjetlerdiń ekonomikalıq ǵárezsizlik principin targ'ib qılıw hám olardı bólek qáliplesiwiniń normativ tiykarların belgilew.
Mámlekettiń kelesi dáwirdegi maqset hám wazıypaların finanslıq támiynlewdi támiyinlewdiń hasası negizi retinde barlıq dárejeler degi byujetlarni tayarlaw, kórip shıǵıw, qabıllaw hám atqarıw etiw procesi múddetleri hám de basqıshları tárepinen kelisim hár bir basqıshdıń anıq atqarıwshıları kórsetilgen birden-bir byudjet ciklı boladı.
Belgilengen qatań kalendar múddetleri byudjet procesi barlıq urıs qatnasıwshısılarınıń muwapıqlastırılgan tárzde islewlerine kómeklesedi. Ayırım basqıshlarda múddetlerdi óz basımshalıq menen belgilew bolsa pútkil processni izdan shıǵarıp jiberiwi múmkin. Bul bolsa birinshi náwbettegi sarp etiw qarejetlerdiń waqıtında finanslashtirilmay qalıwına alıp keliwi múmkin.
Ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında jergilikli byudjet esabına aqsha menen támiyinlenetuǵın tarmaqlarda ekonomikalıq reformalardı tereńlestiriw, byudjet qarjlarınan paydalanıw natiyjeliligin asırıw búgingi kúnde aktual máselelerden biri esaplanadı. Mámleketti modernizaciyalaw, reformalardı tereńlestiriw sharayatında ekonomikanı jáne de nátiyjeli rawajlandırıw kóp tárepten finans penen sistemasına baylanıslı jáne onıń buwınlarına baylanıslı Buǵan baylanıslı mámleket finans siyasatı hám finans-byudjet ámeliyatınıń stilistikasi zárúrli axamiyatga iye.
Mámleketimizde ǵárezsiz Mámleketlerdiń Doslıq Awqamı mámleketleri ishinde birinshilerden bolıp ekonomikanı iri kólemde reformalaw, tupten ózgertish hám jámiyeti jańalaw jolına ótti. Sol dáwirde milliy finans sistemasın qurıw oǵadada zárúrli wazıypaǵa aylandı hám ámelde bul wazıypa atqarıldı. Ótken jıllar dawamında finans penensisteması sonday dárejege etiwdiki, bunı mamalakatimizda alıp barılıp atırǵan nátiyjeli isloxatlar nátiyjesi deyiw múmkin.
Byudjet, bank-kredit sisteması Prezidentimiz I. A. Karimovning turaqlı dıqqat itibarında bolǵan halda tómendegi pikirine toqtalıp ótsek. “Ózbekstanda finanslıq-ekonomikalıq, byudjet,bank-kredit sisteması sonıń menen birge, ekonomikanıń real sektorı kárxanaları hám tarmaqlardıń turaqlı hám de úzliksiz islewin támiyinlew ushın jetkilikli dárejede bekkem rezervler jaratılǵanlıǵın hám zárúr resurslar bazası ámeldegi ekenligin atap ótiw kerek byudjet sistemasındaǵı alıp barılǵan qatar reformalar álbette óz nátiyjesin bermesten qalmadı. Sebebi, naǵız ózi reformalar sebepli mámleket byudjeti keyingi jıllarda defitsit menen emes penenbálki oshig'i menen yaǵnıy profitsit menen atqarıw etilip atır.
Byudjet sistemasına tiyisli qatar nızam hám nızam astı hújjetler qabıllandı. Bul byudjet sistemasınıń jáne de rawajlanıwı hám rawajlanıwlasıwına sebep boldı. Bir ǵana mısal «Byudjet sisteması tuwrısında»gi nızamdı alsaq, bul nızam byudjet sistemasında zárúrli áhmiyetke iye. Bunnan tısqarı bir qatar ilaj -ilajlar arqalı byudjet sistemasında úlken jetiskenliklerge erisildi. Lekin, tabıslar bolǵanı bul kemshilikler, sheshimin kutip atirg’an máseleler de joq emes.
Házirgi kúnde, byudjet sistemasınıń eń aktual máselelerinen biri bul jergilikli byudjettiń finanslıq múmkinshiliklerin asırıw, turaqlılıǵındı támiyinlew, olardı balans xolatini saqlaw, qarejetlerin optimallastırıw hám sol sıyaqlılar bolıp tabıladı.
Haqıyqattan da, jergilikli byudjetlerdiń turaqlı bolıwı ushın olardıń biriktirilgen dáramatları yaǵnıy finanslıq múmkinshilikleri joqarı bolıwı hám sonıń menen bir qatarda, jergilikli byudjetlerdiń ǵárejetlerin optimal jag’dayg’a keltirip finanslastiriliwi dárkar. Tiyis bolsa sonı da aytıw kerek, búgingi kúnde jáhándıń barlıq mámleketleri ekonomikasına tásir etken finanslıq -ekonomikalıq daǵdarısı mámleketimiz ekonomikasın da chetlab ótpedi. Biraq,krizis mámleketimiz ekonomikalıq potencialına onsha tásir etpedi. Bunıń sebebi waqıtında 2009 -2012 jıllarǵa mólsherlengen Krizisqa qarsı sharalar
programmasınıń islep shıǵılǵanı, mámleketimizdiń aqılǵa say ekonomikalıq siyasat alıp barǵanlıǵı bolıp tabıladı. Bunıń zamirida jergilikli byudjetlerdiń ornı kútá úlken. Sebebi mámlekette aymaqlar qanshellilik rawaj tapqan bolsa, sol mámleket ekonomikalıq tárepten rawajlanǵan mámleketlikler taypasına kiredi. Zero, jergilikli byudjet - mámleket byudjetiniń tiyisli wálayat, rayon, qala pul qarjları fondın quraytuǵın bir bólegi, ol jaǵdayda dáramatlar dárekleri hám olardan tushum muǵdarı, sonıń menen birge finans penenjılı dawamında anıqlanǵan maqsetler ushın ajratılatuǵın aqshalar sarpı baǵdarları hám muǵdarı názerde tutıladı.
Aymaqlardaǵı social hám ekonomikalıq rawajlardı támiyinlew, gúmansız jergilikli basqarıw shólkemleriniń bekkem finanslıq bazasına ıyelewin taqoza etedi. Olardıń eń iri hám tiykarǵı finanslıq bazası jergilikli byudjetler esaplanadı.