O’zbekistan respublikasi joqari ha’m orta arnawli bilimlendiriw ministrligi berdaq atindag’i Qaraqalpaq Ma’mleketlik Universiteti Ekonomika fakulteti 4 ᵃ finans qa’niygeligi ma’mleketlik byudjet pa’ninen

O’ZBEKISTAN RESPUBLIKASI JOQARI HA’M ORTA
ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI



Berdaq atindag’i Qaraqalpaq Ma’mleketlik Universiteti
Ekonomika fakulteti 4 ᵃ finans qa’niygeligi
MA’MLEKETLIK BYUDJET pa’ninen
KURS JUMISI
TEMA: O’ZBEKSTAN RESPUBLIKASI BYUDJET
SISTEMASINDA JERGILIKLI BYUDJETLERININ’
ORNI HA’M A’HMIYETI

Orinladi: Sagidullaev Azizbek
Qabilladi: Madreymov Aytbay

NO’KIS-2021
Kurs jumisi jobasinin’ u’lgisi:

Kirisiw………………………………………………………………......3

Tiykarg’i bo’lim

1. 
   O’zbekstan Respublikasi byudjet sistemasi jergilikli byudjetlerdiń
   

ekonomikalıq mánisi hám byudjet sistemasında tutqan ornı……..…6

2. 
   Jergilikli byudjet byudjet sistemasinin’ a’hmiyetli buwini sipatinda……………………………………………………………19
   
3. 
   Jergilikli byudjetlerdi formalastırıw boyınsha kepillikleri keńeytiriliwi……………………………………………..
   

Juwmaqlaw……………………………………………………………

Paydalanilg’an a’debiyatlar……………………………………………

Kirisiw
Byudjet (áyyemgi Fransuzcha „baguete“-qaltasha, sumka) — bul mámleket hám jergilikli óz-ózin basqarıw wazıypaları hám funksiyaların finanslıq támiyinlew ushın mólsherlengen pul qarjiları fondların toplaw hám jumsaw forması bolıp tabıladı. Byudjet defitsiti dáramatlardı asıp ketkende hám mámlekettiń finanslıq sawlıgın kórsetkende payda boladı. Húkimet ádetde byudjet tańsıqlıǵı sózlerin isbilermenlik yamasa fizikalıq shaxslarǵa emes, bálki qarejetlerdi názerde tutadı. Esaplanǵan defitsitlar mámleket qarızın qáliplestiredi. Byudjet defitsitining tiykarǵı qawip-qaterlerinen biri inflyatsiya bolıp, ol baha dárejesiniń turaqlı ósiwi esaplanadı. Qospa shtatlarda byudjet deficitligi federal rezervdiń inflyatsiya dárejesin paseytiretug’in ekonomikaǵa kóbirek pul túsiriwine alıp keliwi múmkin. Nátiyjede, ekonomikalıq iskerliginiń keminde altı ay dawam etetuǵın tómenlewin ańlatatuǵın turaqlılıq júz beredi. Byudjet tańsıqlıǵınıń dawam etiwi inflyatsiyaga dus kelgen pul-kredit siyasatina alıp keliwi múmkin.

Byudjet sisteması — mámleket, basqarıw aymaq, birpara (ǵárezsiz byudjetli) mákemeler byudjetleriniń ekonomikalıq munasábetler hám huqıqıy normalarǵa tiykarlanǵan kompleksi. Ózbekstanda Byudjet sisteması mámleket byudjeti, Qaraqalpaqstan Respublikası byudjeti, jergilikli (wálayat, qala, rayon hám basqalar ) byudjetlerden quram tabadı. Sonıń menen birge mámleket social qamsızlandırıw byudjeti de mámleket byudjeti quramına kiredi. Ózbekstan Respublikasında Byudjet sisteması máseleleri " Byudjet sisteması tuwrısında" nızam (2000-jıl, 14 dek.) menen tártiplestiriledi. Mámleket byudjeti parlament tárepinen (Ózbekstanda Joqarı Jıynalıs ), wálayat, qala, rayon hám basqalarda tiyisli xalıq deputatları keńesi sessiyasında tastıyıqlanadi.
Jergilikli byudjetler - mámleket byudjetiniń tiyisli wálayat, rayon, qala pul qarjları fondın quraytuǵın bir bólegi. Jergilikli byudjetlerde dáramatlar dárekleri hám olardan tusimler mug’dari, sonıń menen birge, finans jılı dawamında anıq maqsetler ushın ajratılatuǵın aqshalar sarpı baǵdarları hám muǵdarı názerde tutıladı. Jergilikli byudjetlerdiń dáramatları jergilikli salıqlar hám jıynawlar hám de tólewlerden dúziledi. Jergilikli byudjetlerdiń qarjiları aymaqlıq rawajlanıwdıń finanslıq dáreklerinen biri esaplanadı. Jergilikli byudjetler hár bir mámleket mámleket byudjetiniń ajıralmaytuǵın bólegi bolıp tabıladı.
Ózbekstan aymaǵında birinshi jergilikli byudjetler daslep Orta Aziyada Rossiya kolonizatorlik húkimranlıǵı ornatılǵanınan keyin qala hám wálayat byudjetleri retinde 19 –ásirdiń 70-jıllarından qáliplese basladı. Keyinirek uyezd byudjetleri tuzildi. Bul byudjetlerdiń kólemi xalıqtıń sanı hám mútajliklerin itibarǵa almay, patsha Rossiyasınıń Turkiston general-gubernatorligi oraylıq apparatı hámeldarları tárepinen belgilener hám eń kóp bólegi basqarıw, politsiya, sud shólkemlerine sariplanar edı.
Ózbekstanda birinshi ret zamanago’y ko’rinistegi Jergilikli byudjetler 1924-1925 jıllarda payda boldı. O'zbekstan Respublikasinda Jergilikli byudjetlerdiń dáramat dárekleri ishinde qosılǵan baha salıǵı hám hákisiz salıǵınan normativlikler boyınsha ajıratılǵan qarjılar jetekshi orındı iyeleydi. Bunnan tısqarı, resurslar salıqları hám basqa salıqlar (suw resurslarınan paydalanǵanlik ushın salıq, ekologiya salıǵı, infratuzilmani rawajlandırıw salıǵı hám basqalar ) da Jergilikli byudjetlerdi qáliplestiriwde qatnasadı.
Jergilikli byudjetler qarjiları esabınan nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte pán, tálim, mádeniyat, den sawlıqtı saqlaw, dene tárbiyası hám sport, social támiyinat, jergilikli mámleket hákimiyatı shólkemleri iskerligin támiyinlew, byudjet shólkemlerin saqlaw, ekonomika tarmaqların rawajlandırıwdıń maqsetli programmaları hám ilajların ámelge asırıw hám basqa finanslastiriladi.
Jergilikli byudjetlerdi dúziw, qáliplestiriw, qarejetlerdi finanslıq támiynlew máseleleri O'zbekistan Respublikasinin’ 2000-jıl 14-dekabrde qabil etilgen " Byudjet sisteması tuwrısında" nızamına muwapıq ámelge asıriladı.