O’zbekistan Respublikasi Joqari ha’m Orta arnawli bilimlendiriw Ministrligi Berdaq atindag’i Qaraqalpaq Ma’mleketlik Universiteti Magistratura bo’limi “O’zbekstan tariyxi” kafedrasi “Watan tariyxi metodologiyasi” pa’ninen O’z betinshe jumisi



Download 2,73 Mb.
bet2/3
Sana08.01.2022
Hajmi2,73 Mb.
#334141
1   2   3
Bog'liq
Mirza Ulig'bek

Ulig’bek da’slep a’kesi Shahrux penen ha’r tu’rli ju’rislerde qatnasip ju’rgen.Mawarawnnaxr hu’kimdari bolg’annan keyin,o’zi ma’mlekettin’ tu’rli aymaqlarin gezgen.Saparlari dawaminda ko’rgenlerin o’zinin’ ilimiy do’retiwshiliginde paydalang’an.


Mirza Ulig’bek 1394-jil 22-martta A’mir Temurdin’ a’skeriy ju’risleri dawaminda (bes jilliq) Iran Azerbayjanindag’i Sultaniya qalasinda dunyag’a keledi.A’mir Temur aqlig’inin’ ta’rbiyasin u’lken hayali Saraymu’lkxanimg’a tapsiradi ha’m a’ne usinnan keyingi 11 jil dawaminda tarbiya Mirza Ulig’bektin’ ulli insan bolip jetilsiwinde u’lken rol oynaydi.

1409-jilda temuriyzada Shahrux balasi Ulig’bekti Samarqanda ha’kimi etip tayinlag’an ha’m 1411-jildan baslap bolsa Mirza Ulig’bek pu’tkil Mawarawnnaxr basqariwin qolg’a alip,Samarqandati ilim-pa’n orayina aylandiradi.

Mirza Ulig’bek ilim-pa’n qa’wenderi boliw menen birge,ma’mlekette basqada tarawlar rawajina u’lken itibar qaratqan.Misali ol Mawarawnnaxrda bir emes u’sh medrese qurdirg’an.Olardan biri Samarqand (1417-1420),ekinshisi Buxarada (1417) ha’m u’shinshisi G’ijduwanda (1433) qurilg’an.

Tariyxshilardin’ jaziwinsha, Ulig’bek ku’shli este saqlaw qa’biletine iye bolg’an.Ol geometriya,matematika,asrtonomiya,tariyx,a’debiyat,logika,muzikadan ha’mde Quran,ha’dis ja’nede huqiq ilimlerinen jaqsi xabardar bolg’an.Biraq Ulig’bek o’mirinin’ tiykarg’i bo’legin astronomiyag’a bag’ishlag’an ha’m usi pa’nnin’ XV a’sirdegi rawajinda onin’ qosqan u’lesi ju’da’ u’lken.Og’an birg’ana misal onin’ pa’rma’ni menen Samarqandta obervatoriya qurilisin aytsaq boladi.

Ulig’bek observatoriyasinin’ sirtqi ko’rinisi

Bizge belgili,observatoriya 1425-1429-jillarda qurilg’an ha’m oni quriw rejesi bolashaq alim Mirza Ulig’bekte balaliq waqitinda-aq tuwilg’an edi.Sebebi alim jaslig’inda Tegeran janindag’i Maroga observatoriyasin ko’rip,ha’wes penen sonday observatoriya quriwdi niyet etken eken.Ulig’bektin’ jasi 26-27 lerge jetkeninde ol alimlar menen jaqinnan tanisqan ha’m olar menen ko’p sa’wbetler qurg’an.1420-jillarg’a kelip onin’ a’tirapinda 60-70 ke jaqin matematik ha’m astronom alimlar toplang’an edi.Ulig’bek qurdirg’an observatoriyanin’ tiykarg’i bo’leginin’ diametri 40,2 metrden ibarat kvadrat bolg’an ha’m onda astromoniyaliq o’lshewlerdi a’melge asiriw ushin bir qatar basqa a’sbab-u’skineler de ornatilg’an.

Observatoriya binasi ush qabattan ibarat bolg’an.Mirza Ulig’bek o’zi qurdirg’an observatoriya ha’m ilim-pa’n orayina tu’rli tarawlardag’i 100 den artiq ilim xaliqin toplap,ken’ ko’lemde ilimiy gu’zetiw islerin alip barg’an.Olar Qazizada Rumiy,Giyasiddin Jamshid,Ali Qusshi h.t.b alimlardi misal keltirsek boladi.

Mirza Ulig’bek o’liminen son’ observatoriya qarawsiz qalip ketti.Sonin’ sebebinen ol a’ste-aqirin jemirile basladi ha’m XVII a’sirdin’ aqirina kelip,u’stki bo’legi pu’tkelliy buzilip ketti.Imarattin’ jer astinag’i bo’limi bolsa topiraq astinda qalip,ko’milip ketken.Rus arxeolog alimi V.Vyatkinnin’ 1908 ha’m 1914-jillardag’i Samarqandatag’i izleniwleri na’tiyjelerinde Ulig’bek observatoriyasi qaldiqlari orni aniqlanip,keyinshelik oni u’yreniw isleri dawam ettirilgen.

Ulig’bek observatoriyasinin’ izertleniwi (V.Vyatkin)

Mirza Ulig’bek Samarqandata observatoriya negizinde “Ulig’bek akademiyasi” na tiykar salg’an ha’m bul jerde alip barilg’an ilimiy gu’zetiwler na’tiyjesinde “Ziji jadidi Koragoniy” (“Koragoniydin’ astronomiyaliq kestesi”) ha’m “Tarixi arba ulus” (“To’rt ulis tariyxi”) atli belgili shig’armalari jaratilg’an.

Tariyxshi alim Davlatshax Samarqandiydin’ jaziwinsha,”Mirza Ulig’bek geometriya boyinsha Evklidke,astronomiya pa’ni boyinsha Ptolemeyge uqsaydi” dep jazg’an.

“Ziji jadidi Ko’raganiy” shig’armasinda 1018 ha’reketlenbeytug’in juldizlardin’ koordinatalari hayran qalarliq da’rejedegi aniqliqta ko’rsetip berilgen.Ha’zirgi ku’nge kelip,usi juldizlar kestesi e.sh II a’sire jasag’an Gipparx ha’m eramizdin’ I-II a’sirlerde jasag’an Ptolemey du’zgen juldizlar kestelerinen keyingi da’wirde jaratilg’an en’ aniq astronomiyaliq derek esaplanadi.

“Ziji jadidi Ko’raganiy” dag’i trigonometriyaliq kesteler da o’zinin’ aniqlig’i menen ayriqsha ajiralip turadi.Atap aytqanda,Mirza Ulig’bek astronomiyadag’i ayriqsha o’zgermes o’lshemdi u’tirden keyin 18 belgi o’lshemindegi aniqliqda esaplawg’a erisken.

Mirza Ulig’bektin’ Tashkenttegi haykeli

Ulig’bek Xorasandag’i a’debiy ha’m ilmiy ortaliqtan pariqli,turk-mong’ol xaliqlari tariyxi menen qiziqti.Shing’izxan ha’m mong’ol dinastiyalari tariyxinin’ Temuriyler da’wirinde dawam etkeni diqqatqa ilayiq.

“To’rt ulis tariyxi” Mirza Ulig’bektin’ basshilig’i ha’m qatnasiwinda jaratilg’an.Shig’arma 1425-jili jazip tamamlang’an.

Shig’arma “Ulus-a-arba’a-yi Shingiziy” (“Shing’iziylardin’ to’rt ulisi”) ha’m “Tarixi arba ulus” (“To’rt ulis tariyxi”) atlari menen belgili.Shig’arma kirisiw ha’m jeti babtan ibarat.

Mirza Ulig’bektin’ “Tariyxi arba ulis” shig’armasinin’ kirisiw bo’liminde Alla talla,payga’mlarlar (Muhammed (s.a.v) ha’m a’wladlari,Adam ata,Nuh alayhissalam ha’m onin perzentleri).Shig’armanin’ qalg’an bo’limlerinde tiykarinan Shing’izxan tariyxi,onin’ a’skeriy ju’risleri,Shin’gizxannin’ ullari haqqinda mag’liwmatlar berilgen.Shig’armada A’mir Temurdin’ ha’kimiyatti iyelewide aytip o’tilgen.



Download 2,73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish