O`zbekistan respublikasi den sawliqti saqlaw miNİstrliGİ O`zbekistan respublikasi joqari ha`m arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ

Alınıwına qarap:
I) Tabig`ıy azıq ortalıqlar
2) Jasalma azıqlıq ortalıqlar- bularg`a agar-agar, jelatina, pepton. 
 Halatına qarap:
1) qattı 
2) suyıq ; 
3) yarım suyıq

---

4 
 İsletiliwine qarap:
1) Tiykarg`ı yamasa universal azıqlıq ortalıqlar. Ma`selen, neytral agar, go`shli-
peptonli agar ha`m bul`on. Ko`p mikroorganizmler sol ortalıqda o`sedi.
2) Selektiv yamasa elektiv ortalıqlar. Bul ortalıqlar mikroorganizmlerdin` 
ko`beyiwine baylanıslı.
Elektiv ortalıqlarg`a: 1% peptonli suw kiredi (xolera vibrionı ushın), o`t qosılg`an 
ortalıqlar - o`tli bul`on ha`m Rapoport ortalıg`ı (qarın tifi ushın) , stafilokokk ushın 
su`t ha`m ma`yektin` sarı uwızı qosılg`an duzlı agar.
3) Differentsial-diagnostik ortalıqlar. Bul ortalıqlar laboratoriya ; sha`riyatında 
bakteriyalardı bir-birinen parıqlaw maqsetinde isletiledi. Ma`selen, Ploskiryova, 
Endo, vismut-sul`fat agar ortalıqlar kiredi.
Qattı azıqlıq ortalıqlarda koloniya payda etip o`sedi. R ha`m S koloniyalar boladı.
Suyıq azıqlıq ortalıqta diffuz ılaylanıw, sho`kpe, plyonka payda etip o`sedi. 
6.
Energetik metabolizm. Biologiyalıq oksidleniw yamasa bakteriyalardın` 
oksidleniwi
Bakteriyanın` tirishilik iskerligi ushın jeterli mug`darda azıq zatlar ha`m energiya 
kerek. Bakteriyanın` energiyag`a bolg`an talabı biologiyalıq oksidleniw esabına 
qandırıladı ha`m na`tiyjede ATF kislotanın` molekulası sintez qılınadı. 
Ayırım mikroorganizmler energiyanı mineral birikepelerden aladı. Ma`selen: temir 
tutıwshı bakteriyalar energiyanı temirdin` oksidleniwi 
(Fe³tin` Fe²ge ) 
na`tiyjesinde 
aladı. Biraq prokariotlardın` ko`pshiligi energiyanı degidrogenlew jolı menen qabıl 
qıladı. 
Ko`p g`ana bakteriyalardın` tirishilik iskerliginde kislorod u`lken a`hmiyetke iye. 
Bakteriyalardın` dem alıwı quramalı protsess bolıp, bunda olarg`a kerek bolg`an 
organik zatlardın` sintezi ushın energiya ajıralıp shıg`adı. 
L.Paster birinshi bolıp kislorodsız sha`rayatta jasawshı bakteriyalardı anıqladı, ol 
ayırım bakteriyalar o`zinin` tirishilik iskerligi ushın za`ru`r bolg`an energiyanı 
ashıw esabınan alıwın da`liylledi. 
Bakteriyalar dem alıwına qarap qatan` aerob, mikroaerofil, fakul`tativ anaerov ha`m 
qatan` anaeroblarg`a bo`linedi. Qatan` aeroblar atmosferada 20% kislorod bolg`an 
sha`rayatta suyıq ha`m qattı ortalıqlar ju`zesinde o`sedi, olarg`a xolera vibrionı, 
brutsella, mikrokokk ha`m basqalar kiredi. 
Mikroaereofiller az mug`darda kislorod bolg`anda da ko`beyeberedi, ko`p 
mug`dardag`ı kislorodta olar o`siwden toqtaydı; aktinomitset, leptospira ha`m 
basqalar solar qatarına kiredi. Fakul`tativ anaerob bakteriyalar kislorodlı ha`m 
kislorodsız sha`rayatta da o`se beredi, bug`an ko`p g`ana patogen ha`m saprofit 
bakteriyalar kiredi. Qatan` anaerob bakteriyalarg`a molekulyar kislorod za`ha`rli
ta`sir etedi, o`siwin toqtatadı, qaqsal, anaerob infektsiya, botulizm qozg`atıwshıları 
sol toparg`a kiredi.
Anaerob bakteriyalarg`a molekulyar kislorod za`ha`rli ( payda bolatug`ın N
2
O
2
esabına) ta`sir etedi. Anaerob bakteriyalar N
2
O
2ti 
katalaza fermenti ja`rdeminde 
tarqatıp jiberedi, anaerob bakteriyalarda bolsa bunday ferment bolmaydı. 
Aerob bakteriyalar dem alıw protsessinde tu`rli organik zatlar: uglevod, belok, may, 
spirt, organik kislotalar ha`m basqa birikpelerdi oksidlendiredi. Glyukozanın` bir 
gramm molekulası tolıq oesidleniwi na`tiydesinde ma`lim mug`darda energiya 
ajıralıp shıgadı. Bul energiya fotosintez protsessinde jasıl o`simliklerdegi SO
2 
ha`m 

---

5 
suwdan uglevod molekulasında jıynalg`an energiyag`a ten` keledi. Tolıq bolmag`an 
aerob bakteriyalardın` tiykarg`ı wa`kili E.coli quramında uglevod bolg`an ortalıqta 
da`slep uglevodlardı ashıw jolı menen tarqatıp anaerob bolıp rawajlanadı, son` 
kislorodtı o`zlestirip ashıg`an o`nimlerdi (su`t kislota) SO
2 
ha`m suwg`a shekem 
oksidlendirip, aerob bolıp o`sedi. 
Anaeroblarda dem alıw substratlardı fermentatsiyalaw ha`m az mug`darda energiya 
payda bolıwı menen keshedi. Bir gramm molekula glyukozanın` ashıwı 
na`tiyjesinde aerob dem alıwdag`ıdan birqansha kem energiya payda boladı. 
Anaerob dem alıw mexanizmi to`mendegishe: eger oksidleniwshi zat uglevodlar 
bolsa, olar fermentler ta`sirinde tarqaladı. Ma`selen: glyukoza ATF ha`m ADF 
qatnasında fosforlanadı ha`m na`tiyjede geksozodifosfat payda boladı. Bul o`z 
gezeginde 
al`doza 
fermenti 
ta`sirinde 
fosfoglitserinli 
al`degid 
ha`m 
fosfodioksiatsetong`a bo`linedi. Fosfodioksiatseton bolsa oksiizomeraza ta`sirinde 
fosfoglitserin al`degidine aylanadı ha`m keyingi qatar reaktsiyalar aqıbetinde 
propanon kislota payda boladı. Bul basqıshta uglevodtın` anaerob fazasındag`ı
o`zgeriwi tamamlanadı. Keyingi basqıshları o`zine ta`n bolıp, aqırg`ı o`nim payda 
bolıwı menen juwmaqlanadı. 
Bakteriyalardın` dem alıwı menen oksidaza xa`m degidrataza protsessindegi dem 
alıwlar bir-birine ju`da` jaqın ha`m bir-birin toltıradı. Biraq biologik a`hmiyeti ha`r 
tu`rli, olar bul reaktsiyalardı a`melge asırıwshı fermentleri menen de parıqlanadı. 
Oksidaza testi ko`p mikroblardı semeystvosı ha`m tuwısına ko`re ajıratıw imkanın 
beredi. Ma`selen: oksidaza