O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

I = I

=

=

rez

p

R

L ×

C

1

Bunda

X L = XÑ = w × L =

=

L

= r

— zanjir-

w × C

C

ning reaktiv

qarshiliklari,

r =

L

— zanjirning to‘lqin

C

qarshiligi deyiladi.

Rezonans rejimining asosiy hodisasi, bu rezonans paytida tebranishlar amplitudasining keskin ortishidir. Rezonans konturining ana shu xossasini xarakter-lovchi kattalik konturning asilligi deyiladi. Bu qiymat R, L, C lar ketma-ket ulangan zanjirda bir-biriga teng bo‘lgan reaktiv elementlarning kuchlanishi (UL0 = UC0)

va kirish (manba) kuchlanishlarining nisbati bilan aniqlanadi.
_{Q =} ^{U L}0 ₌ ^UC 0 ₌ ^{I ·xC}0




U_k U_k R
Bu ifoda rezonans paytida reaktiv elementlardagi kuchlanish kirish (manba) kuchlanishidan necha marta katta bo‘lishini bildiradi.
Rezonans konturining asilligi konturning muhim ko‘rsatkichi hisoblanadi. 3.16- rasmda ketma-ket ulangan rezonans konturida tok va kuchlanishlarning manba chastotasiga bog‘liqlik grafigi — chastota bog‘lanish

42

kir
3.15- rasm.

3.16- rasm.
xarakteristikasi ko‘rsatilgan. Grafikdan ko‘rinib tu-ribdiki, chastota 0 dan w gacha, ya’ni rezonans chastotasigacha o‘zgarguncha zanjirning umumiy qar-
shiligi R – jxC = Z bo‘ladi, sig‘im qarshilik induktiv qarshilikdan katta. w = w₀ zanjirning rezonans nuqtasi-dir. Bu nuqtada zanjirdagi tok maksimal qiymatga erishadi, induktiv va sig‘im kuchlanishlar esa bir-biriga teng. Rezonans nuqtasidan keyin zanjirning umumiy qarshiligi Z = R + jx bo‘lib, induktiv qarshilik sig‘im qarshilikdan katta. Chastota w = 0 bo‘lganda zanjirdagi tok:

U æ

I

ö

chunki

maxrajdagi sig‘im

I =

ç w L -

÷

= 0,

w×Ñ

R è

ø

æ

=

I

® ¥

ö

qarshilik cheksizlikka

ç ^xÑ

÷

intiladi. Òok nolga

w ×

Ñ

è

ø

teng bo‘lgani uchun Uk = IR va U_L = I · U w L ham nolga teng. Sig‘im kuchlanish esa zanjirning kirish kuchla-nishiga teng bo‘ladi.

2. 
   R, L, C qarshiliklar parallel ulanganda zanjirdagi rezonans. R, L, C elementlar zanjirda parallel ulan-gandagi rezonans hosil bo‘lishini aniqlaymiz. Bunday zanjirdagi rezonans toklar rezonansi deyiladi. Chunki, rezonans paytida sig‘im va induktivlikdagi toklar bir-biriga teng bo‘ladi. Bu zanjir uchun Kirxgofning birinchi qonuniga binoan tenglama yozamiz:
   

I^& = I^&_R + I^&_L + I^&_C = U^&_k ×Y .

43

Zanjirning kompleks to‘la o‘tkazuvchanligi:

		I		_	æ	I	_	ö	= g	_
Y =			= g		j ç			wÑ ÷			jb.
	U				è w×L			ø

Rezonans paytida zanjirdagi tok aktiv qarshilikli tarmoqning tokiga teng bo‘lishi kerak. Demak, reaktiv o‘tkazuvchanlikning nolga teng (B_L = B_C) bo‘lishi rezonans paydo bo‘lish shartidir. Bu munosabatdan:

1	= w ×C; wrez = w0 =		1		.
wL			L ×C

Bu ketma-ket ulangan rezonans konturining xu-susiy chastota formulasidir. Demak, reaktiv elementlar qanday ulanishidan qat’i nazar, rezonans rezonans konturining chastotasi L va Ñ ga bog‘liq. Òoklar re-zonansida konturning asilligi (sifatliligi) quyidagi nis-batdan topiladi:

Bundan:
_{Q =} ^IL ₌ ^IC ₌ ^r _.

I I g

		=	I		= w ×C =		.
b	= b					C/L=r
L	C		^w0	× L	0

Yuqorida aytib o‘tilganlarga asoslanib shunday xulosaga kelish mumkin. Rezonans paytida, ya’ni xu-susiy va majburiy tebranishlar chastotalari tenglash-ganda, zanjirdagi tok va kuchlanishlar amplitudalari shu zanjirdagi reaktiv quvvat hisobiga kuchayar ekan. Agar aniq chastotali signalni (xabarni) kuchaytirmoqchi bo‘lsak, rezonans konturining asilligiga teng signal (xabar) kuchaytiriladi. Barcha radio va televizion pri-yomniklarning elektromagnit to‘lqinlarni qabul qilib olish prinsiði ana shunga asoslangan. Har bir radio-stansiya o‘z chastotasiga muvofiq fazoga elektromagnit to‘lqin tarqatadi. Har bir radio yoki televizion priyom-nikda tashqi antenna bilan ulangan tebranish konturi bor. Radiostansiyalarning elektromagnit to‘lqinlari shu antennani kesib o‘tganda, bu antennada har bir chastotadan induksiya EYK hosil bo‘ladi.

44

IV BÎB.