O'zbek xalqining davlat qurilishidagi tarixiy tajribasi va tarkib topgan boy an'analari

Axborot infratuzilmasi,iqtisodiy faoiiyat uchun zarur bo'lgan axborotiar, xabarlar
va  ma'lumotlarni  tolplovchi,  umumlashtimvclii  vositalar  sotish  bilan  shug'ullanuvchi
kompaniyalar, firmalar, maslahat idoralari, davlat muassasalari
Respublikamizda  bozor  munosabatlarini  shakllantirish  va  rivojlantirishga  xizmat
qiluvchi infratuzilmaning asosiy bo'g'inlari — turli muassasalar, tashkilotlar va korxonalar
majmuasi yaratildi. Avvalambor, ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi trans port, aloqa, suv va
energetika  ta'minoti,  yo'l  va  ombor  xo'jaligi  tuzilmalari  yaratildi.  Bozor  munosabatlarini
shakllantirishda  birjalar  aiohida  o'ringa  ega.  Iqtisodiy  islohotlarning  dastlabki
bosqichidayoq „ Respublika ko'chmas mulk birjasi", ,,Tovar xom-ashyo birjasi", ,,Toshkent
fond  birjasi"  tashkil  etildi.  Bu  tarmoq  yanada  rivojlantirildi.  1991—2000-yillarda  xo'jalik
yurituvchi  subyektlar  uchun  xizmat  qiluvchi  58  ta  tovarlar  va  xomashyo  birjalari,  24  ta
biznes inkubator, 496 ta auditorlik va konsalting firmalari, ko'plab savdo uylari, auksionlar,
tijoratchilik  idoralari,  reklama  firmalari,  savdo-sotiq  va  ularni  nazorat  qiluvchi  davlat
muassasalari tashkil etildi.
Bozor  munosabatlarini  rivojlantirishda  axborot  infratuzilmasi  aiohida  ahamiyatga
ega.  Shu  boisdan  iqtisodiy  faoliyat  uchun  zarur  bo'lgan  axborotlar,  xabarlar  va
ma'lumotlarni to'plovchi, umumlashtiruvchi vositalar, firmalar vujudga keladi.
Xo'jalik  yurituvchi  subyektlarning  moliya-kredit  munosabatlariga  xizmat  qiluvchi
infratuzilma  —  yangi  bank  tizimi,  o'z-o'zini  kreditlash  idoralari,  sugэurta  kompaniyalari,
moliya kompaniyalari, soliq undirish idoralari, pul jamg'armalari yaratildi.
Bozor  iqtisodiyotiga  xizmat  qiluvchi  bank-moliya  tizimi  yaratildi.  Mustaqillikning
dastlabki  yilida  respublikamizda  atigi  6  tabank  faoliyat  ko'rsatganbo'lsa,  2002-yilda
ularning soni 40 taga yetdi. Shundan 2 tasi davlat, 17 tasi xususiy, 4 tasi xorijiy sarmoya
ishtirokidagi, qolganlari aksiyadorlik-tijorat banklaridir. Banklarning 17 tasi dunyodagi eng
nufuzli  banklar  bilan  korrespondentlik  aloqalari  o'rnatgan.  Viloyat,  shahar  va  tumanlarda
mijozlarga  xizmat  ko'rsatadigan  minibanklar  ochildi.  2002-yilda  ularning  soni  530  taga
yetdi. Respublika iqtisodiyotini rivojlantirishga yo'naltirilgan kredit qo'yilmalari qo'yish va
chet  el  sarmoyalarini  jalb  qilishda  banklar  faol  qatnashmoqdalar.  Tijorat  banklarining
iqtisodiyotning real sektoriga kreditlar berish imkoniyati ortib bormoqda. 2001- yilda tijorat
banklarining  kredit  qo'yilmalari  hajmi  2205,8  mlrd  so'mni  tashkil  etdi.  Tijorat  banklari
tomonidan  faqat  kichik  va  o'rta  biznes  subyektlari  uchun  ajratilgan  kreditlar  hajmi  2002-
yilda  265  milliard  so'mni  tashkil  etdi.  Tijorat  banklarining  moliya  bozoridagi  ishtiroki
yildan yilga mustahkamlanib bormoqda.

---

 
( Word Converter - Unregistered )
http://www.word-converter.net
Respublikamizda  tadbirkorlar  va  aholini  ehtimoli  bo'lgan  turli  zararlardan  himoya
qiluvchi  sug'urta  bozori  vujudga  keldi.  Davlat  ishtirokida  bozor  munosabatlariga  xizmat
qiluvchi  ,,Kafolat",  ,,Agrosug'urta",  ,,O'zbekinvest"  kabi  uchta  yirik  sug'urta  kompaniyasi
tashkil  etildi.  Ko'plab  xususiy  sug'urta  kompaniyalari,  shuningdek,  xorijiy  mamlakatlar
bilan  hamkorlikda  ishlaydigan  qo'shma  sug'urta  kompaniyalari  ham  vujudga  keldi.
2002-yilda  sug'urta  kompaniyalarining  soni  28  taga  yetdi,  ular  moliya  bozorida
mamlakatimiz  fuqarolari  va  tashkilotlariga  150  turdan  ortiq  yo'nalish  bo'yicha  sug'urta
xizmati  ko'rsatmoqdalar.  ,,Sug4urta  faoliyati  to'g'risida"gi  Qonunning  qabul  qilinishi
(2002), Prezident farmoni bilan 2002- yil 1- fevralidan boshlab sug'urta tashkilotlarining 3
yil  muddatga  daromad  solig'idan  ozod  qilinishi  mamlakatimizda  sug'urta  bozorini  yanada
erkinlashtirish va rivojlantirishga xizmat qilmoqda.
Bozor iqtisodiyotiga o'tish sharoitida ish bilan bandlik masalasi jiddiy muammoga
aylanadi.  Negaki,  iqtisodiy  tizim  o'zgarayotgan  paytda  malakasiz  kishilargagina  emas,
ma'lum ixtisosga ega bo'lgan xodimlarga ham talab cheklanadi, ishsizlar toifasi kengayadi.
Bunday  sharoitda  ishsizlar  sonining  ko'payishiga  yo'l  qo'ymaslik  tadbirlari  ko'rildi.
Respublika ,,Mehnat birjasi" va joylardagi 225 dan ortiq mehnat birjasini o'z ichiga oluvchi
katta tarmoq barpo etildi. Har bir tumanda mehnat birjasi tashkil etildi. Ishsizlarni ro'yxatga
olish, ularni kasbini o'zgartirish mexanizmi yaratiidi, ishsizlik bo'yicha nafaqa to'lash yo'lga
qo'yildi.  Yangi  ish  o'rinlarini  tashkil  etisliga  e'tibor  berildi.  1993-  yilda  Respublikada
tadbirkorlikni  rivojlantirish  hisobiga  185,1  ming  yangi  ish  o'rinlah  tashkil  etilgan  bo'lsa,
1998-yilda bu ko'rsatkich 345,9 mingni tashkil etdi yoki 1,8 marta ko'p yangi ish o'rinlari
yaratiidi.  2000-yilda  faqat  kichik  va  o'rta  biznes  rivoji  hisobiga  192,5  mingta,  2001-yilda
esa 372 mingta, 2002-yilda 370 mingta yangi ish o'rinlari yaratiidi.
Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichidayoq, narxlar erkinlashtirildi. Bu jarayon
ijtimoiy  larzalarsiz  o'tdi.  Negaki,  davlat  turli  kompensatsiya  jamg'armalari  tuzdi,  bolalar
uchun nafaqalar joriy etdi, eng kam ish haqi, pensiya, nafaqalar va sti pendiyalar muntazam
suratda oshirib borildi.
Narxni  erkinlashtirish  iqtisodiyotda  raqobatchilik  muhitini  vujudga  keltirish  bilan
bevosita bog’liq. 1992-yil avgust oyida O'zbekiston Respublikasining ,,Monopol faoliyatni
cheklash  to'g'risida"  gi  Qonuni  kuchga  kiritildi.  Bu  qonun  asosida  raqobatchilikni
rivojlantirishga  qaratilgan  bir  qator  normativ  hujjatlar  ishlab  chiqildi  va  anialga  osliirildi.
Moliya  vazirligi  tizimida  tuzilgan  Antimonopol  va  narx-navo  siyosatini  o'tkazish  bosh
boshqarmasi  monopol  mavqeyidagi  korxonalarni  belgilab,  ularning  mahsulotlari  bo'yicha
narxlarni va rentabellikni tartibga solib turibdi.
Xulosa qilib aytganda, O'zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o'tishning o'ziga xos yo'li
ishlab chiqildi va unga amal qilinmoqda. Bozor munosabatlarini shakllantiruvchi va unga
xizmat qiluvchi huquqiy negizlar hamda bozor infratuzilmasi yaratiidi.
12-  §.  Davlat  muikini  xususiylashtirish.  Ko'p  ukladli  iqtisodiyot  va  mulkdorlar
tabaqasining shakllanishi
Bozor  iqtisodiyoti,  avvalo,  turli  xil  mulk  shakllariga,  ko'p  ukladli  iqtisodiyotga
asoslanadi.  Shu  boisdan  O'zbekistonda  mulkni  davlat  tasarrufidan  chiqarish  va
xususiylashtirish, mulkdorlar tabaqasini shakllantirish iqtisodiy islohotlarda birinchi o'rinda
turdi.

---

 
( Word Converter - Unregistered )
http://www.word-converter.net
O'zbekiston  Respublikasining  Konstitutsiyasida  iqtisodiyot  xilma-xil  mulk
shakllaridan  iborat  bo'lishi,  har  bir  shaxs  mulkdor  bo'lishga  haqli  ekanligi,  iqtisodiy
faoliyat,  tadbirkorlik  va  mehnat  qilish  erkinligi,  barcha  mulk  shakllarining  teng  huquqli
ekanligi  belgilab  qo'yilgan.  Xususiy  mulk  boshqa  mulk  shakllari  kabi  daxlsiz  va  davlat
tomonidan himoya qilinadi.
O'zbekistonda  xususiylashtirish  qandaydir  kishilar  manfaatiga  bo'ysundirilmadi,
chek  (vaucher)  asosida  xususiylashtirishga  yo'l  qo'yilmadi.  Davlat  muikini  sotish  orqali
xususiy lashtirish  yo'li  tutildi.  Shu  bilan  birga,  xususiylashtirish  chog'ida  imtiyozlar  tizimi
yaratildi.  Xususiylashtirilayotgan  korxona  mehnat  jamoasining  xodimlariga  aksiyalarni
imtiyozli  shartlar  bilan  sotib  olish  imkoniyati  berildi.  Eskirgan  asosiy  fondlar,  ijtimoiy
infratuzilma  obyektlari  yangi  mulkdorga  tekinga  topshirildi.  Qishloq  xo'jaligi  davlat
xo'jaliklarining  mol-mulki,  fermalar,  bog'lar  va  uzumzorlar  imtiyozli  shartlar  asosida
xususiylashtirildi.
Xususiylashtirishga davlat boshchilik qildi. Bu jarayonni tashkil etish va rahbarlik
qilish  uchun  1992-yil  fevralda  Davlat  mulkini  boshqarish  va  xususiylashtirish  davlat
qo'mitasi tuzildi, 1994-yilda uning funksiyalari kengaytirilib, Davlat mulkini boshqarish va
tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash davlat qo'mitasi sifatida qayta tashkil etildi.
Mulkni  davlat  tasarrufidan  chiqarish  va  xususiylashtirish  1991-yil  18-noyabrda
qabul  qilingan  mulkni  ,,Davlat  tasarrufidan  chiqarish  va  xususiylashtirish  to'g'risida"  gi,
,,Davlat uy-joy" fondini xususiy lashtirish to'g'risidagi (1993-yil 7-tnay) qonunlar va 20 dan
ortiq maxsus davlat dasturlari asosida amalga oshirildi.
Xususiylashtirish savdo, xizmat ko'rsatish va mahalliy sanoat korxonalarini, uy-joy
fondini,  qishloq  xo'jalik  mahsulotlarini  tayyorlovchi  xo'jaliklarni  davlat  tasairufidan
chiqarishdan boshlandi. Bu kichik xususiylashtirish deb nofn oldi.
1993—1994-yillarda  davlat  ixtiyorida  bo'дgan  bir  milliondan  ortiq  kvartira  yoki
davlat  uy-joy  fondining  95  foizdan  ortiqrog'i  fuqarolarning  xususiy  mulki  bo'lib  qoldi.
Bunda  har  3  kvartiraning  bittasi  egalariga  imtiyozli  shartlar  bilan  bepul  berildi.  Urush
faxriylari, o'qituvchilar, tibbiyot xodimlari, ilmiy xodimlar va ijodiy ziyolilarga kvartiralar
bepul  berildi.  2002-yilga  qadar  Respublika  uy-joy  fondining  98  foizga  yaqini
xususiylashtirildi.
1994-yil 21-yanvarda e'lon qilingan ,,Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish
chora-tadbirlari  to'g'risida"  gi  va  1994-yil  16-martda  e'lon  qilingan  ,,Mulkni  davlat
tasarrufidan  chiqarish  va  xususiylashtirish  jarayonini  yanada  rivojlantirish-ning  ustuvor
yo'nalishlari  to'g'risida"  gi  Prezident  farmonlari  xususiylashtirish  jarayonida  yangi  turtki
bo'ldi.
1992—1994-yillarda  54  mingga  yaqin  savdo,  xizmat  ko'r satish,  avtomobil
transporti,  qurilish,  qishloq  xo'jalik  korxona  va  obyektlari  davlat  tasarrufidan  chiqarildi.
Shularning 18,4 ming tasi xususiy mulkka, 26,1 mingtasi aksiyadorlik, 8,7 mingtasi jamoa,
661 tasi ijara korxonalariga aylandi. Qishloq xo'jaligida bog'larning yarmi, uzumzorlarning
40 foizi xususiy foydalanish uchun berildi. 14 mingdan ortiqroq fermer xo'jaliklari tashkil
topdi,  ularga  193  ming  gektar  yer  ajratib  berildi.  Xususiy  tadbirkor  subyektlarining  soni
300 mingga yetdi, ularning 250 mingtasini patent asosida yakka tartibdagi mehnat faoliyati
bilan shug'ullanadigan kishilar tashkil etdi. 1994-yilda mamlakat yalpi ichki mahsulotining
deyarli  yarmi  iqtisodiyotning  davlatga  qarashli  bo'lmagan  sektorida  ishlab  chiqildi,  bu
sektorda 4 millionga yaqin kishi ish bilan band bo'ldi.

---

 
( Word Converter - Unregistered )
http://www.word-converter.net
Respublika 
xalq 
xo'jaligini, 
Lining 
tar-moqlarini 
boshqarishning
ma'muriy-buyruqbozlik tizimini tugatish, boshqaruvni bozor munosabatlariga moslashtirish
maqsadida institutsional (muassasalar sohasida) o"zgarishlar amalga oshirildi.
Mustabid  sovet  tuzumidan  meros  bo'lib  qolgan  markaziy  iqtisodiy  organlar  —
Davlat reja qo'mitasi, Davlat ta'minot qo'mitasi, Davlat narxlar qo'mitasi, Davlat agrosanoat
qo'mitasi,  iqtisodiyot  tarmoqlarini  boshqaruvchi  boshqa  vazirliklar,  qo'mitalar,  ularning
ma'rnuriy apparatlari tugatildi.
Makroiqtisodiyot  vazirligi,  Moliya  vazirligi  qoshida  narxlarni  nazorat  qilish
bo'yicha  maxsus  boshqarma,  Davlat  mulkini  boshqarish  va  tadbirkorlikni
qo'llab-quvvatlash  davlat  qo'mitasi,  Davlat  soliq  qo'mitasi,  Davlat  bojxona  qo'mitasi,
Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi kabi yangi boshqaruv organlari tuzildi.
Ittifoq parchalanib ketgach, O'zbekiston hududida joylash-gan ittifoq va ittifoqdosh
respublikalar  bo'ysunividagi  korxonalar  respublikamizning  to'la  mulki  bo'ldi.  Endi  ularai
bozor  iqtisodiyotiga  moslab  boshqarishni  tashkil  etish  zarur  edi.  Iqti sodiy  islohotlar
davomida  respublikadagi  bu  yirik  korxonalar  o’z  faoliyat  sohalariga  qarab  ixtiyoriy
ravishda  davlat  tarmoq  uyushmalariga,  konseriilarga,  korporatsiyalarga,  xolding
kompaniyalariga  aylantirildi.  Noishlab  chiqarish  tarmoqlarini  boshqarish  qayta  tuzilib
milliy kompaniyalar tashkil etildi.