O`zbek xalq og`zaki badiiy ijodi

Fоlklоr  vа  аdаbiyotning  o`zаrо  tаriхiy  hаmkоrligi,bir-birigа  tа`siri  vа  аks  tа`siri. 

Folklor  yozma  adabiyotning  bunyodga  kеlishi  va  rivojlanishiga  gеnеtik  manba  bo’lib  xizmat 

qiladi. Badiiy asar yozish sohasidagi ilk urinishlar folklor tajribasiga suyanish va uni ijodiy 

o’zlashtirish nеgizida kеchganligi, qolavеrsa, bunda folklorga xos syujеtlar, obrazlar, motivlar, 

uslub va tasvi

riy vositalardan ijodiy foydalanilganligi hеch kimda shubha uyg’otmaydi. Kishilik 

ma`naviyati tarixida bu bеminnat sarchashmadan bahramаnd bo’lmagan biror so’z san`atkorini 

tasavvur qilish amri maholdir. 

 

Chindan ham «Shohnoma» xalqdan olib yozilgani tufayli Abdulqosim Firdavsiyga 

mangulik baxsh etadi. Ulug’ Alishеr  Navoiy ham xalqning sеrjilo og’zaki adabiyotidan ta`lim 

olib, jahonshumul shuhrat qozongan «Xamsa» va «Xazoyinul-maoniy» singari o’lmas asarlarini 

yaratdi. Poshshoxo’ja «Gulzor» va «Miftohul-adl

»  asarlarini  bеvosita  folklor  ta`sirida  yozgani 

ma`lum, Muhammadsharif Gulxaniyning «Zarbulmasal»i folklordan ijodiy ilhomlanishning 

ko’rkam namunasi sanaladi.  

Og’zaki va yozma adabiyotlarning o’zaro ta`siri va hamkorligi barcha xalqlarning 

adabiyotlariga  xos hodisa bo’lib, o’sha adabiyotlarning shakllanishi va yuksalishini 

ta`minlashda,  ularda  xalqchil  rеalistik  tasvirning  tantana  qilishida,  yangi obrazlar, yangi 

mavzular,  yangi motivlar, yangi shakllar va xalqona ruhni ta`minlovchi obrazlilik va ifodaviy 

vositalar hisobiga to’lisha borishiga, shuningdek, folklor va yozma adabiyotga xos janrlarning 

o’zaro  sintеzlashuvi asosida badiiy ertak va uning xilma-xil ichki ko’rinishlari (ertak-drama, 

ertak-qissa, ertak-roman, ertak-

opеra)ning  yuzaga  kеlishida,  barmoq  shе`r  tizimining  yozma 

adabiyot arsеnaliga o’tib, barqarorlashuvida muhim rol o’ynab kеlmoqda. 

 

Shuni  ham  ta`kidlash  kеrakki,  badiiy  adabiyot  ham  asrlar  davomidagi  rivojlanishi 

jarayonida folklorga samarali ta`sir ko’rstib, shaklan, mazmunan va ifodaviylik jihatidan yanada 

takomil topishini chuqurlashtirayotir. Buni mumtoz adabiyot namunalarining baxshilar 

tomonidan folklorga xos ravishda qayta ishlanishi natijasida yuzaga kеlgan «Malikai Dilorom», 

«Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Bahrom va Gulandom», «Yusuf va Zulayho», 

«Rustami doston», «Sayful-

Malik»,  «Sanobar»,  «Zеvarxon» singari kitobiy dostonlar misolida 

yanada yaqqolroq ko’rish mumkin. Bu dostonlar el orasida xalq kitoblari nomi bilan mashhur va 

kеng tarqalgandir. 

 

Badiiy adabiyotdan ijodiy o’zlashtirishning boshqa bir ko’rinishi-xalq dostonlaridagi 

qahramonlar ruhiy holatini ifodalashda emotsionallikni yanada kuchaytirish maqsadida mumtoz 

shе`riyat  bitilgan  aruz  vazni  imkoniyatlaridan,  qolavеrsa,  g’azal  va  muxammas,  musаmmаn, 

murаbbа shakllaridan foydalanishdir. 

Chunonchi, Ergash Jumanbulbul o’g’li 

“Kuntug’mish” dostonida Kuntug’mishning yori va bolalaridan ayrilib  gangib qolganida, 

tasodifan uchragan cho’ponga  murojaatini Sobir Sayqaliyning «Bahrom va Gulandom» 

dostonidan ta`sirlanib bitgan: 

Ey yori alam ko’rgan, qaydin kеlasan, ayg’il, 

Ko’p ranju sitam ko’rgan, qaydin kеlasan, ayg’il. 

 

Shu matla`li g’azal aslida Bahromning gado qiyofasida Gulandom qasri oldiga kеlib 

turganida, uning kimligini bilish uchun Gulandom kanizi Davlatdan bеrib yuborgan nomadir. Bu 

---

noma g’azal shaklida. Ergash shoir uni birmuncha qayta ishlagan. Bunday hollar boshqa 

asarlardan ijodiy foydalanishda ham ko’zga tashlanadi. Shu mulohazalarning o’ziyoq folklor va  

yozma adabiyotning o’zaro ta`siri va hamkorligi ikki tomonlama bo’lib, ularning bir-birini 

boyitib, rivojlanayotganini va bu folklorizm hodisasi sifatida qaror topib, badiiy adabiyotning 

xalqchillik zaminini ta`minlaganini asoslash imkonini bеradi. 

 

O’zbеk folklorining o’rganilish tarixi. O’zbеk folklorshunosligi xalqimizning o’z-o’zini 

anglashdan iborat intilishlari taqozosiga ko’ra vujudga kеldi. Bu stixiyali jarayon tarzida ming -

yillar davomida sodir bo’lgan esa-da, asosan, XIX asrning so’nggi choragida izchil bir 

yo’nalishga kira bordi va XX asrda to’la –  to’k

is  barqaror  hodisaga  aylandi.  Zеro,  folklor 

asarlarini to’plash, kitobat qilish, o’rganish va ulardagi g’oyalardan ilhomlanib yangi asarlar 

yaratish, bunyodkorlik ishlarini amalga oshirish barcha davrlarda ham dolzarb masalaga 

aylangan edi. 

          Xalq  ijodiyoti namunalarini yozib olish juda qadimiy an`ana bo’lib, folklorshunoslik 

shakllanishining ilk bosqichini tashkil etadi. Bu yo’nalishdagi izlanishlar tarixi juda olisga borib 

taqaladi.  Chunonchi,  qadimgi  dunyo  sayyohlari  va  tarixchilaridan  Gеrodot,  Poliеn,  Strabon, 

Xorеs  Mitilеnskiy,  Apеllodor,  Ibn  Battutalarning  yozib  olib  bizgacha  еtkazgan  afsona  va 

rivoyatlari, turli-tuman urf-odatlar va marosimlar haqidagi qaydlari, shuningdek, yozma 

toshbitiklar davridan boshlangan folklorga qiziqish jarayoni xalq ijodiyotini o’rganish sari qo’-

yilgan ilk qadam edi.

 

          Ma`lumki, folklor asarlari yaratilgandan so’ng uni jonli ijroda kuylash, aytish, o’ynab 

namoyish etish, kuylab namoyish etish, tarqatish yoki «Qayta ijod etish” tufayli yana ikkinchi 

shaklda 

davom etavеradi. Lеkin ularning ikkinchi shakli yoki aniqrog’i, folklor namunalarining 

tarixiy va badiiy yodnomalardan, yozuvchi va bastakorlar asarlaridan o’rin olishi-folklorizmlar 

hisoblanadi. Folklorizmlar tarixi esa xalq ijodini yozib olish va o’rganish tarixi emas, albatta. 

Chunki endi ular ko’pchilikning (xalqning) emas, yakka shaxsning o’y-

kеchinmasi,  ovozi 

singishgan hodisa sanaladi. 

         

Turkiy xalqlar, jumladan, o’zbеk folklorining  yozib olinishi va kitobat qilinishi Mahmud 

Koshg’ariy nomi bilan boshlangan. “XI asrning ulkan olimi, tilShunos Mahmud Koshg’ariyni 

hеch  ikkilanmay  folklorist    sifatida  ham  baholash  mumkin,  -  dеb  yozgan  atoqli  folklorshunos 

Hodi Zarif. - 

Uning muhim kapital asari “Dеvonu lug’otit turk” muallifning  yuksak ma`lumot 

eg

asi, olim sifatida maqol va matallarni, mеhnat, sеvgi, urf-odat, mavsum-marosim qo’shiqlarini, 

afsona va rivoyatlarni to’plaganligini, imkoniyat doirasida ularning yaratilishi tarixi bilan 

qiziqqanligini, turli xil turkiy urug’lar, jumladan, o’zbеk xalqining qadimiy ajdodlari o’rtasida 

xalq poeziyasi tеrminlarini o’rganganligini yorqin ko’rsatib turibdi. Muallif tomonidan bеrilgan 

izohlar, ayniqsa, maqol va matallarning mazmuni va qo’llanish o’rni haqidagi ma`lumotlar 

Mahmud  K

oshg’ariy  kеltirgan  folklor  matеriallarining  ilmiy  qimmatini  yanada  oshiradi”

9

. 

Shuningdek, xorazmlik tilshunos Abulqosim Mahmud Zamaxshariy yozib olgan maqol va 

matallar hamda olimning shu maqol va matallarning badiiy xususiyatlariga oid qaydlari, ulug’ 

mutafakkir Alishеr Navoiyning o’zbеk xalq poeziyasi namunasi sanalgan chinkalar, Abu Rayhon 

Bеruniy,  Narshaxiy,  Mirxond,  Sharafiddin  Ali  Yazdiy,  G’iyosiddin  Xondamir,  Davlatshoh 

Samarqandiy, Zayniddin Vosifiy, Hofiz Tanish Buxoriylar yozib qoldirgan afsona va rivoyatlar, 

Gulxaniy hamda Rojiylar yaratgan “Zarbulmasal”lardagi ko’p sonli maqollar, xalq askiyalari 

folklorni to’plash yo’lidagi izlanishlarning o’ziga xos ko’rinishlaridir. 

     Folklorni to’plashning boshqa bir ko’rinishi ham mavjudki, uning mohiyatini H.Zarif shunday 

ta`riflagan edi: “Folklorni o’rganish tarixi unga nisbatan faqat ilmiy maqsadlar bilan 

yondashilganlikni kuzatish bilangina chеklanmaydi, shu bilan birga o’zlari mansub bo’lgan sinf 

dunyoqarashi nuqtai nazaridan folklorni turlicha tushungan va o’z asarlarida u yoki  bu sinf 

manfaati doirasida undan foydalangan yozma adabiyot namoyandalarining ham xalq ijodiga 

qiziqishlarini hisobga olmoq va ularni diqqat bilan o’rganmoq juda ham zarurdir.  

9

 

Hodi Zarif. O’zbеk sovеt folkloristikasi tarixidan // O’zbеk sovеt folklori masalalari. Tadqiqotlar. 1-kitob. T.:  

“Fan”, 1970, 219-b. 

                                                 

---

       

O’zbеk  mumtoz  adabiyoti  yo’nalishlarini  shu  xilda kuzatganda qanchadan-qancha 

topishmoqlar, maqollar, matallar, afsonalar, rivoyatlar, ertaklar va boshqa janrlar namunalarini 

oydinlashtirish mumkin. Sirasini aytganda, folklorga  yozma adabiy manbalar doirasida bu xilda  

qiziqish  o’zbеk  adabiyotida  “o’z  milliy  folklori  doirasi  bilan  chеgaralanib  qolmagan,  balki 

ma`lum bir xalqning boshqa bir xalq bilan siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqasining qonuniy 

natijasi sifatida namoyon bo’lgan. O’zbеk xalqi o’zining shakllanish va tarixiy taraqqiyoti bilan 

bog’liq bo’lgan xalqlardan og’

zaki  va  yozma  yo’sinda  ayrim  asarlarni,  ba`zi  syujеt,  motiv  va 

obrazlarni, hatto poetik vositalarni o’zlashtirganligi kuzatiladi. Bunday o’zaro ta`sir va aloqa bir-

biri bilan bog’liq bo’lgan har bir xalqning o’ziga xos, mustaqil milliy folklori va yozma 

adabiyotini boyita bordi.”

10

 

Bu  jarayon  “Vеdalar”,  “Mahobxorat”,  “Panchatantra”,  “Kalila  va 

Dimna”,  “Avеsto”,  “Anushirvon  o’gitlari”,  “Ming  bir  kеcha”larning  turkiy  xalqlar,  jumladan, 

o’zbеk xalqi turmushiga kirib kеlishi tufayli yanada chuqurlashdi. Ammo shunisi ajablanarliki, 

bu jarayon adabiyotshunoslik sohasi sifatida nuqul folklor va yozma adabiyot munosabatlari 

doirasidagina tadqiq qilinmoqda. Yanayam aniqroq qilib aytilsa, mazkur jarayonga ikkinchi 

tomondan - folkloristik yo’nalishda xalq ijodi namunalarining tarixiy asoslariga ko

’ra tеkshirish 

an`ana tusiga kirmayotir. Natijada folklorga mansub u yoki bu asarning yozib olinishi tarixini 

bеlgilash,  gеnеzisi,  tadriji,  syujеti,  obrazlari  va  boshqa  xususiyatlarini  oydinlashtirishga  oid 

imkoniyat  e`tibordan  chеtda  qolib  kеlmoqda.  Folklor namunalarining yozib olinish tarixini bu 

xilda aniqlash usuli - 

g’oyat murakkab usul bo’lib, tеran kuzatishni, chuqur tadqiqot va tahlilni 

talab  etadi.  Shunga  qaramay,  bu  usulning  samaradorligini  o’zbеk  folklorshunosligida H.Zarif 

«O’zbеk  xalq  dostonlarining  tarixiy  asoslari  bo’yicha  tеkshirishlar”tadqiqoti

11

  bilan boshlab 

bеrgan  edi.  Bu  yo’nalish  endilikda  alohida  silsilaviylik  kashf  etayotir.    Shuni  ham  ta`kidlash 

zarurki, XIX asrning I yarmi oxirlarigacha folklorni to’plashda qo’llangan har ikkala usulga bir 

xilda amal qilingani yo’q: birinchisiga -folklorni to’plashga stixiyali amal qilingan bo’lsa, 

ikkinchisiga - folklorga adabiy maqsad doirasida qiziqishga faolroq munosabat ko’rsatildi. 

           XIX asrning II yarmidan boshlab Rossiyaning O’rta Osiyoni bosib olishi tufayli mahalliy 

xalq  folkloriga  qiziqish  birmuncha  faollashdi.  Bu  jihatdan  H.Vambеri,  N.P.Ostroumov, 

A.A.Divayеv,  V.V.Radlov  va  boshqalarning  to’plovchilik  faoliyatlarini  eslash  kifoya.  Ular 

o’zbеk  xalq  maqollari,  ertaklari,  latifalari,  qo’shiqlari va hatto eposiga oid ayrim namunalarni 

yozib  oldilar.  Shuni  aytish  kеrakki,  bunday  ishni    ularning  ayrimlari  xolis  niyat  bilan  amalga 

oshirgan dеyish qiyin. 

      Bu davrda