O‘zbek tilshunosligi kafedrasi

Birlikda Ko‘plikda
1-shaxs. aha-bїn aha-bїt
2-shaxs. aha-g‘їn aha-g‘їt
3-shaxs. aha-r ahal-lar
Ushbu paradigmaning ikki modeli hozirgi zamonni aks ettiradi. Aniqrog‘i, 1- va 2-shaxsning qumiq tilidagi ala-mїn (olaman), alasїñ (olasan) tipidagi -a ko‘rsatkichli modelini ifodalaydi. 3-shaxs birligi va ko‘pligi gagauz tilidagi alarїm (olaman), alar-sїñ (olasan) tipidagi hozirgi zamon hosilasi modelini ifodalaydi.
Hozirgi zamonning kam uchraydigan turlariga ham turkiy tillarda duch kelinadi. Hozirgi zamonning bu tipi fe’l o‘zagiga -ani qo‘shish va -dїr affiksini biriktirish orqali hosil qilinadi. Buni oltoy tilidagi bar (bormoq) so‘zi tuslanishi misolida ko‘rish mumkin:
Birlikda Ko‘plikda
1-shaxs. baradїrїm baradїrїbїs
2-shaxs. baradїrїñ baradїrїg‘ar
3-shaxs. baradїrї baradїrї

Xakas tilidagi tab (bormoq) fe’li ham shunday tuslanadi:

1-shaxs. tabadїrbїn tabadїrbїs

2-shaxs. tabadїrzїñ tabadїrzar
3-shaxs. tabadїr tabadїrlar
Bu yerdagi -dїr~tur (turmoq). Ammo u>ї holatini tushuntirish qiyin.
Turkiy tillarda fe’l o‘zagi+ї//-i+birinchi kategoriya shaxs ko‘rsatkichi biriku-vidan ham hozirgi zamon hosil qilinadi. Turkiy tillarda, ko‘pincha, a>ї hodisasi uchraydi. Shu sababli turkiy tillarda -ї//-i ko‘rsatkichli hozirgi zamon mavjudligini anglash mumkin. Ozarbayjon tilining qator dialektlari (Boku, Shemaxa, Xonlar, Geychay, Jabroil, Tovuz tumanlari)da -ї//-i, -u ko‘rsatkichli hozirgi zamon shakli qayd etilgan. Bu shakl, ko‘pincha, 3-shaxs birlikda qo‘llaniladi: alu (u oladi), gäli (u keladi), duru (u turadi), gätiri (u keltiradi), bili (biladi).
Qumiq tilida kelasi zamon ma’nosini -ї//-i ko‘rsatkichi beradi: barїman (boraman), geliseñ (kelasan), alїsañ (olasan) kabi.
Kelasi zamonning -ї//-i bilan ifodalanishi turk tilining anatoliy va rumeli shevalarida qayd etilgan: geli (u keladi), sesleni (u chaqiryapti). Ana shu forma negizida chuvash tilida kelasi zamon vujudga keltirilgan: s‘їrъp (yozaman). Ushbu model bilan hozirgi zamonni ifodalash turkiy tillarda ko‘p tarqalmagan.
Fe’l o‘zagiga -a(-e) y va birinchi kategoriya shaxs affiksini qo‘shish yo‘li bilan ham hozirgi zamon fe’li hosil qilinadi.
Ozarbayjonning janubiy va janubi-sharqiy dialektlarida -ay//-ey ko‘rsatkich-li hozirgi zamon formalari qayd qilingan: Balїg‘ ilana oxshey (Baliq ilonga o‘xshaydi); aliyäm (olaman), aleysän (olasan), baxay (qarayapti).
Mazkur ko‘rsatkichli hozirgi zamon fe’llari ozarbayjon tilining XV–XVI asrlardagi yozma yodgorliklarda ham uchraydi. Shunigdek, bunday fe’llarga turk tilining dialektlarida ham duch kelinadi: gidey (u ketyapti), yapay (qilyapti).