O‘zbek tilshunosligi kafedrasi

-n li yo‘nalish kelishigi qoldiqlari tofalar tilida mavjud: men sug‘-un chörümen (men suvga boryapman), häm-ün chörümen (men daryoga boryap-man).
Qadimgi chiqish-o‘rin kelishigi -ta//-tä, -da//-dä ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan. Ushbu affiks o‘rin va kimdandir yoki nimadandir sodir bo‘lgan harakat ma’nosini anglatgan.
Chiqish kelishigi ma’nosi o‘rxun-enasoy bitigtoshlarida ham saqlangan: Tabg‘ach qag‘an-ta (Tabg‘ach xoqonidan), köz-dä yash (ko‘zida yosh). Bundan tashqari, yoqut tilida xuddi shu formantga ega bo‘lgan miqdor-ajratuvchi formantli alohida kelishik mavjud: u:ta bas (suvga botirib olmoq), mal-ta kert (o‘tin yormoq, qanchadir, qandaydir).
Bunday kelishik tofalar tilida ham mavjud: sug‘-da al (suv keltir), nesh-ta han (o‘tin ber).
Alohida kelishikning yoqut va tofalar tillarida -ta//-da affikslari bor.
Qadimgi turkiy tillarda, chunonchi, o‘rxun-enasoy obidalari tilida -їn//-in li vosita kelishigi faol ishlatilgan: urx.en: bir ärig oq-un urtї (bir erni o‘q bilan urdi). Vosita kelishigining ayrim qoldiqlari hozirgi barcha turkiy tillarda saqlan-gan: q.qalp. jaz-ьn (yozi bilan, yozda), güz-in (kuzda), tuv. kїj-їn<kїshїn (qishda), chay-їn (yozda), shor. chay-їn (yozda), kün-ün (kunduzi), yoq. kїh-їn (qishda), say-їn (yozda), qoz. jaz-ьn (yozda), jasr-ьn (yashirin); chuv. al-ъn tarta ur-ьn-ut (qo‘ling bilan ber, oyog‘ing bilan yur).
Vosita kelishigi formanti yoqdt tilidagi birgalik kelishigi qo‘shimchasi -lї:n affiksida mavjud.
Vosita kelishigi (-їn li) ikkita asosiy ma’noga: 1) rus tilidagi birgalik kelishigi ma’nosiga: qol-їn (qo‘li bilan), oq-їn (o‘q bilan); 2) birgalik kelishigi ma’nosiga: o‘rx.en. qag‘anїm-їn (xoqonim bilan), at-їn (ot bilan) kabi.
Turkiy bobotilning ancha avvalgi davrida birgalik kelishigi mavjud bo‘lgan. Uning ko‘rsatkichi sifatida -lї:g‘, -la va -lan ishtirok qilgan.
Hozirgi turkiy tillarda birgalik kelishigi yo‘q. U qadimgi turkiy yozma yodgorliklarda mavjud bo‘lgan. Ushbu kelishik turkiy bobotilning avvalgi davri-dayoq iste’moldan qolgan, ammo uning izlari ma’nosi o‘zgargan holda saqlanib qolgan.
Birgalik kelishigi qo‘shimchasining (-lї:g‘) qoldig‘i hozirgi turkiy tillardagi nisbiy sifat hosil qiladigan -lїg‘, -li hisoblanadi: xak. azїrlїg‘(butoqli), tuv. dag‘lїg‘ (tog‘lik), chul.tat. ta:dlїg‘ (totliq, mazali).
Ayrim turkiy tillarda -lїg‘ affiksi>-lїq. Oxiridagi -q ning tushib qolishi bilan –lї//-li affiksli nisbiy sifatlar vujudga kelgan: tat. a^оylь (oyli), no‘g‘. tawlь (tog‘li), qoz. sulь (suvli) kabi. Qirg‘iz va oltoy tillarida -lї:g‘ formanti>-lu: qirg‘. bala-lu (bolali), jїldїzdu(yulduzli).
Ayrim turkiy tillarda affiks oxiridagi -q tushib, u -lї//-li shakliga kelib qolgan, so‘ngra butunlay yo‘qolgan. Yoqut tilida -lї:g>-la:x ro‘y bergan.
Birgalik kelishigining turkiy bobotilda -la//-lä affiksi orqali ifodalanishini bir-lä (birla) ko‘makchisi ham isbotlaydi. Bu yerdagi -lä birgalik ma’nosini bildiradi. Ushbu ko‘makchi turli turkiy tillarda variantlarga ega: tuv. bile, olt. bїla, q.balq. bьla, tur. ile>le, chuv. pala kabi.
Oltoy tilida birgalik-vosita yoki birgalik kelishigiga -la//-lä ko‘makchili forma to‘g‘ri keladi: malta-la (bolta bilan), mїltїq-la (miltiq bilan), at-la (ot bilan), chana-la (chana bilan) kabi.
Turkiy tillarda -lanli birgalik kelishigi izlari kuzattiladi. -lan>-l+an. Bu yerda -an vosita kelishigi ko‘rsatkichi. -lan ko‘rsatkichi tatar tilidagi bi-län< birlän ko‘makchisi tarkibida uchraydi.