|
12-ma’ruza
SINTAKSIS. TURKIY TILLARDA SO‘Z BIRIKMASI.TURKIY TILLARDA SODDA GAPLAR
Reja:
1. Turkiy tillardagi so‘z birikmasi haqida.
2. Turkiy tillardagi so‘z birikmalarining tarixiy taraqqiyoti.
3. Aniqlovchili so‘z birikmalari.
4. Turkiy tillarda izofa:
4.1. Birinchi izofa.
4.2. Ikkinchi izofa.
4.3. Uchinchi izofa.
5. Fe’lli so‘z birikmalari.
6. Turkiy tillarda sodda gaplar:
6.1. Otli gaplar.
6.2. Fe’lli gaplar.
Adabiyotlar:
1. Serebrennikov N. A., Gadjiyeva N. Z. Sravnitelno-istoricheskaya gram-matika tyurkskix yazïkov. М., «Nauka», 1986.
2. Sravnitelno-istiricheskaya grammatika tyukskix yazïkov. Morfologiya. М., «Nauka», 1988.
3. Murmaxanova А. Тürki tildеriniñ sаlїsїtїrmаlї grаmmаtїkаsї. Аlmаtї, «Меktеp», 1971.
4. Nurmaxanova А. Nekotorїyе voprosї slovosocheyaniy v tyurkskix yazïkax. Issledovanie po grammatike i leksike tyurkskix yazïkov. Izdatelstvo «Nauka», Таshkent, 1965, str. 26-33.
5. Nurmaxanova А. Тipï prostogo predlojenie v tyurkskix yazïkax. «Nauka», Таshkent, 1965.
6. Меrgenbayev Е. Тüрki tillerdegi basqarïo‘atqalï baylanïsqan atao‘ïsh so‘z dizbekleri, «Qaraqalpaqstan», 1988.
7. Rafiyev A. Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi. Toshkent, 2004.
Tayanch tushunchalar: Sintatksis. So‘z birikmasi. Aniqlovchili so‘z birikmasi. Hokim bo‘lak. Tobe bo‘lak. Izofa. Fe'lli so‘z birikmasi. Sodda gap. Otli gap. Fe'lli gap.
1. Turkiy tillardagi so‘z birikmasi haqida. Sintaksis so‘z birikmalarini ta-rixiy aspektda o‘rganishda bitta til materiali, chunonchi, rus, fransuz ozarbayjon, o‘zbek, shuningdek, qardosh tillar guruhi materiallari asosida olib borishi ham mumkin.
Birinchisini oson amalga oshirish mumkin. Bunig uchun, avvalo, o‘rgani-layotgan tilning tarixi, o‘tmishdoshi tadqiq etiladi. Bunda rus tili uchun qadimgi rus tili, fransuz tili uchun eski fransuz tili xizmat qilishi mumkin. O‘rganish, asosan, “nima bo‘ldi va nima sodir bo‘ldi?” tamoyilida o‘tkazilib, bunda qandaydir sintaktik konstruksiya tanlanadi va uning hozirgi tildagi tadrijiy o‘zgarish xarakteri, xuddi mana shunday konstruksiyaning o‘tmishdosh tildagi holati til materiallarini o‘zaro qiyoslash orqali tiklanadi. Ushbu metod bir qancha tillarning tarixiy sintaksisi bo‘yicha ishlar asosini tashkil etadi. Bunday metod bilan ayrim tillarning sintaktik qurilishi tarixini o‘rganish mumkin. Ammo bunda bitta zaruriy shartni–o‘rganilayotgan til o‘tmishdosh til tarixiy-tadrijiy taraqqiyoti-ning natijasi bo‘lmog‘i kerakligini esdan chiqarmasli lozim.
Turkiyzabon respublikalarda muayyan turkiy til tarixiy sintaksisi bo‘yicha amalga oshirilgan ishlarda ushbu asosiy shartga amal qilinmaydi. Buning uchun turkiy tillarga taalluqli qadimgi turkiy til materiallari ham yetarli darajada bor. Ammo turkiyshunoslarda, qadimgi turkiy yozma yodgorliklarning tili sintaktik xususiyatlari ancha arxaik bo‘lib qolgan, degan ideallashtirilgan tasavvur paydo bo‘lgan. Shuning uchun ko‘pchilik tadqiqotchi (qozoq, o‘zbek, qirg‘iz, shuning-dek, qadimgi turkiy til bo‘yicha ish olib boruvchi)lar misollarni, ko‘pincha, M. Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk” asari hamda turkiy xalqlarning mushtarak merosi sanalgan urxun-enasoy yodgorliklari va boshqalardan keltirishni o‘zlarining bevosita burchi, deb biladilar. Masalaga bunday yondashuvning samaradorligi shubhali, sababi hozirgi til bilan yodgorliklar tili orasidagi tarixiy izchillik amalda isbotsiz qoladi. Bundan qadimgi turkiy yodnomalardagi so‘zlar, jumladan, arxa-izmlar, umuman, rad etiladi, degan fikr kelib chiqmasligi kerak. Ularning ilmiy qimmati boshqa metodlar bilan ham aniqlanadi.
Ayniqsa, tadqiqotchilar qardosh tillarning katta guruhi doirasida sintaktik birliklar tarixini o‘rganishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Ushbu sohadagi tadqiqotlarda yetarli darajadagi aniq va muayyan metodlar umuman yo‘q. Eng qiyin muammo sintaktik arxitipni vujudga keltirish hisoblanadi. Genetik jihatdan qardosh tillardagi mushtarak so‘zlar materiallari va boshqa tovushlar mosligi mavjud bo‘lgan holda, so‘zlar yoki morfemalar darajasida arxitipini yaratish umuman mumkin emas. Masalan, toj. nov (yangi), lot. povus, rus. novїy, grek. veos lar bitta pewos arxetipiga borib tarqalishi mumkin.
Sintaktik birliklar (so‘z birikmalari va gaplar), odatda, ko‘p tarkibli bo‘ladi. Birikmalar orasida sifat+ot tipidagi model eng keng qamrovli hisoblanadi. Muayyan tilning tarixiy sintaksisini so‘z birikmasi va gaplarning tarixiy-tadrijiy tizimi modellari tipida qurish mumkin. Ammo bunday sintaksis favqulodda nomuayyan va mujmal bo‘lardi. Birinchidan, ushbu modelning aynan qaysi tilga taalluqli ekanini aniqlash qiyin bo‘lardi, sababi unda hech qanday muayyan til tavsifi yo‘q. Sifat+ot tipidagi so‘z birikmasi formulasi turli tillarga nisbatan qo‘lla-nishi mumkin.
So‘z birikmalari va gaplarning mavhum modellari sintaktik arxetip bo‘lolmas-ligi ma’lum. Xo‘sh, unda muayyan arxetip qanday vujudga keltiriladi?
Sintaktik arxetipni yaratish bo‘yicha birinchi qadam B. Delbryuk tomonidan tashlangan. U hind-yevropa tillaridagi nisbiy ergash gaplar tarixini o‘rganib, hind-yevropa bobo tilida yo olmosh o‘zagi allaqachon nisbiy olmosh o‘rnida qo‘lla-nilishi mumkin, binobarin, u o‘sha davrdagi yagona nisbiy olmosh sanalgan, degan xulosaga keladi. Delbryuk sintaktik arxetipning faqat sintaktik birlikning umumiy tipik modeli bo‘lishi mumkinligin amalda ko‘rsatdi. Bundan tashqari, u tipik modelning formal tayanchini xarakterlovchi bo‘lishi mumkinligini ham isbotladi. Masalan, yo olmoshi o‘zagi amalda sintaktik birlikning muayyan tipi–nisbiy ergash gapning formal (yuzaki) tayanchi hisolanadi. Binobarin, sintaktik arxetip faqat model (ammo oddiy model) emas, balki muayyan morfologik tayanchga ega bo‘lgan model bo‘lishi mumkin. Demak, bundan tarixiy sintaksis tarixiy morfolo-giya bilan mustahkam aloqada bo‘lishi kerakligi kelib chiqadi. Morfologiya tayan-chning tarixiy o‘zgarishi berilgan(ushbu sintaktik birlikning qanday tarixiy o‘zga-rganligining) yagona ko‘ratkichi hisoblanadi. Shunday yo‘l bilan harakat qila borib, uniñ tarixiy taraqqiyoti bo‘yicha tasavvurga ega bo‘lish qiyin. Tarixiy morfologiyasiz qardosh tillar guruhi tarixiy sintaksisi ham bo‘lishi mumkin emas. Sintaktik birliklar rekonstruksiyasi mohiyati tanlangan sintaktik birlikning ancha qadimgi tipini aniqlashga va uning morfologik tayanchini tiklashga yordam beradi.
Sintaktik qayta tiklash quyidagi usullardan tarkib topadi:
1) avvalo, tekshirish uchun so‘z birikmasi, sodda gap yoki qo‘shma gapning qandaydir tipi bo‘ladigan sintaktik tipning tanlangan tipi aniqlanadi. U, odatda, unga kiradigan tarkibiy qismlar tavsifi asosida aniqlanadi: sifat+ot; sifatdosh+ot; olmosh+ot; tushuml kelishigidagi ot+fe’l formasi; jo‘nalish kelishigidagi ot+fe’l formasi; bog‘lamali sodda gap (bu muayyan shakllantiruvchi a’zosi bo‘lgan bog‘-liq transforma), qandaydir bog‘lovchi bilan kiritiladigan ergash gap va hokazo. Tipni aniqlash faqat birinchi tayyorgarlik etapini ifodalaydi va o‘z o‘zidan bu tari-xiy o‘zgarishlarni yuzaga chiqarmaydi;
2) morfologik tayanchni inobatga olgan holda, umumiy tarkibiy modeldan ajratiladigan muayyan tarkibiy modelni aniqlash, masalan, turkiy tillarda:
Do'stlaringiz bilan baham: |
