O‘zbek tilshunosligi kafedrasi

9-ma’ruza
TURKIY TILLARDA YORDAMCHI SO‘ZLAR. KO‘MAKCHILAR
Reja:
1. Turkiy tillardagi yordamchi so‘zlar haqida.
2. Ko‘makchilar:
2.1. Fe’l ko‘makchilar.
2.2. Ot ko‘makchilar.
2.3. Asl ko‘makchilar.
2.4. Sifat ko‘makchilar.
2.5. Makon-payt ma’nosidagi ko‘makchilar.
Adabiyotlar:
1. Serebrennikov N. A., Gadjiyeva N. Z. Sravnitelno-istoricheskaya gram-matika tyurkskix yazïkov. М., «Nauka», 1986.
2. Sravnitelno-istiricheskaya grammatika tyukskix yazïkov. Morfologiya. М., «Nauka», 1988.
3. Murmaxanova А.Тürki tildеriniñ sаlїsїtїrmаlї grаmmаtїkаsї. Аlmаtї, «Меktеp», 1971.
4. Rafiyev A. Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi. Toshkent, 2004.
Tayanch tushunchalar: yordamchi so‘zlar. Ko‘makchi. Ko‘makchilardagi munosabat turlari. Fe'l ko‘makchi. Ot ko‘makchi. Sifat ko‘makchi. Asl ko‘makchi.
1. Turkiy tillardagi yordamchi so‘zlar haqida. Ko‘makchilarga morfo-logik jihatdan o‘zgarmaydigan, otlardan (jumladan, harakat nomidan) keyin keladigan va ana shu otlarning kelishik bilan bog‘lanishini ko‘rsatadigan so‘zlardir. Ko‘makchilar gapda mustaqil bo‘lak bo‘lolmaydi va o‘z ma’nosini (makon, payt, sabab, qiyoslash va hokazo) faqat boshqariladigan so‘z bilan birgalikda ifodalaydi.
Odatda, ko‘makchilar u yoki bu kelishik bilan boshqarilishi bo‘yicha tasnif etiladi. Muayyan turkiy tillar tarixi jarayonida ko‘makchining boshqaruvda ishtirokini ko‘rish mumkin: taba/tapa …ga, ya’ni yo‘nalish bo‘yicha ma’nosiga XI asrga oid matnlarda bosh kelishikda keladi (tag‘ tapa–tog‘ tomonga), hozirgi turkiy tillarda esa jo‘nalish kelishigi yoki bosh va jo‘nalish kelishigini boshqaradi.
Turkiy ko‘makchilar–ot ko‘makchilar va fe’l ko‘makchilarga, aniqrog‘i, ular otlar, ravishlar va ravishdoshlarning ajratilgan shakllariga mansubdir.
Ko‘makchilar orasida arab va boshqa tillardan o‘zlashganlari ham uchraydi.
Ko‘makchilarning faqat bir qismigina umumturkiy bo‘lib, ular ko‘pchilik turkiy tillarda uchraydi. Ko‘pchilik ko‘makchilar muayyan hududda tarqalgan, ular matnda ana shu semasi bilan ajralib turadi. Ayrim ko‘makchilar yangi hosil qilingan bo‘lib, ular faqat ba’zi turkiy tillar va ularning dialektlarida uchraydi, xolos.
Ko‘makchi konstruksiyasining paydo bo‘lishi, shakllanishi va taraqqiyotini tahlil qilish–qiyosiy-tarixiy sintaksisning vazifasi hisoblanadi. Uning vakolatiga ko‘makchining boshqaruv shakliga ta’siri, shuningdek, ko‘makchili konstruksiya-ning otlarning kelishik formalarida o‘zgarishini tavsiflash ham kiradi. Ko‘pchilik tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, fe’l ko‘makchilar (ravishdoshlar), odatda, ular qaysi fe’l o‘zagidan bo‘lishiga qarab, kelishiklarni boshqaradi.
Ko‘makchilar quyidagi munosabat turlarini ifodalaydi:
1) makon, o‘rin munosabatini: q.tat. taba (yo‘nalish bo‘yicha), turkm. s‘arї (-ga), ozarb. dog‘rї (-ga), boshq. uta (orqali), q.qalp. achї (nari), turkm. garshї (qarshi), q.tur. ichrä (...ga) va hokazo;
2) vaqt munosabatini: turkm. oz‘al (avval), tat. vöchän (avval), q.qalp. soñ (so‘ng), turkm. bä:ri (-dan);
3) birgalikdagi harakat munosabatini: uyg‘. bilän, q.qalp. birge;
4) harakatning boshlanishi, tamom bo‘lishi munosabatini: shor. ala (...dan), qirg‘. jete, tat. tiklä, yoq. diäri (...gacha);
5) qiyoslash munosabatini: turkm. yalї//yalї (kabi), ozarb. kimi (o‘xshash);
6) maqsad munosabatini: qoz. bola (sabab, uchun), ozarb. örta (sababdan, uchun), tuv., o‘zb. uchun (uchun);
7) sabab munosabatini: q.balq. sebebli: o‘zb. sababli;
8) taxmin munosabatini: turkm. barada, qirg‘. ti:rali: (haqida);
9) chiqish munosabatini: qr.tat. bashqa, tat. bütän, qum. öñge, tuv. öske (tashqari) kabi.