|
4-AMALIY MASHG‘ULOT.
MAVZU: O‘ZBEK-LOTIN ALIFBOSINING IMLO QOIDALARI
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi “Lotin yozuviga asoslangan
o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi Qonunni amalga oshirish uchun 1995- yil 24- avgustda “O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash haqida” qaror qabul qildi. Tilda so‘zlar va qo‘shimchalar ma’lum bir qoidalar asosida yoziladi. Bu qoidalar mutaxassislar tomonidan tuzilib, jamoatchilik ma’qullagach, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashiga tasdiqlash uchun taqdim etiladi.
Unlilar imlosi:
1. gavda, savol, zamon, vaqt so‘zlarida o aytilsa ham, a yoziladi.
2. Oo harfi o‘zlashma so‘zlarda o‘ tarzida aytiladi: ton, boks, talon, rektor kabi.
3. i harfi olim, keyin, Salim kabi so‘zlarning oxirgi bo‘g‘inida tor aytilsa ham, i yoziladi.
4. I unlisi kavush, sovun, tovush so‘zlarida i aytilsa ham, u yoziladi.
5. Yonma-yon keladigan unlilar orasida y tovushi qo‘yilsa ham, y yozilmaydi: shoir, shariat, Said, maishat, doim, oila, teatr kabi.
Undoshlar imlosi
1. v harfi avtomobil, avtomat kabi so‘zlarning birinchi bo‘g‘inida f aytilsa ham, v yoziladi.
2. Ff undoshi faryod, faxr, fason, filosof, tavsif so‘zlarida p aytilsa ham f yoziladi.
3. Dd harfi obod, zavod, sud so‘zlarida t aytilsa ham, d yoziladi.
4. Zz harfi tuzsiz, ko‘zsiz, izquvar so‘zlarida s aytilsa ham z yoziladi.
5. Sh harfi ikki alohida tovushni ifodalasa, ular orasida tutuq belgisi qo‘yiladi va s hamda h kabi talaffuz qilinsa, tutuq belgisi s dan keyin qo‘yiladi: Is'hoq, as’hob kabi
6. Jj harfining ikki xil undoshni ifodalashini esdan chiqarmaslik kerak: 1) til oldi, jarangli qorishiq undosh: jiyda, juda, tijorat, tajriba; 2) til oldi, jarangli sirg‘aluvchi undosh: mujda, gijda, jurnal kabi.
7. Nn harfi yakshanba, yonbosh, yonma-yon kabi so‘zlarda m aytilsa-da, n yoziladi. 8. Yozuvda va talaffuzda Xx va Hh harflarini aralashtirish kerak emas: shoh—shox (echki shoxi), ham—xam (egilgan, pasaygan), har—xar (eshak), hil — xil (tur) v. b.
9. Yonma-yon kelgan undoshlarning so‘nggisi tushirilmay yoziladi: Toshkent, go‘sht, poyezd, kilogramm, kongress kabi.
Imlo (arab. — toʻgʻri yozish), orfografiya — soʻz va gaplarning, soʻz qismlarining grafika vositalari yordamida toʻgʻri yozilishi; muayyan tildagi toʻgʻri yozish qoidalari majmui. Bu qoidalar soʻzlarning tovush tarkibi hamda soʻz va uning morfologik tarkibining yozilishi, soʻzlarni qoʻshib yoki alohida yozish, bosh harflarni toʻgʻri qoʻllash, boʻgʻin koʻchirish va boshqa bevosita yozuv bilan bogʻliq boʻladi. Shu bois qoidalari vaziyatga koʻra oʻzgarib ham turadi. Kirill yozuvidagi oʻzbek adabiy tilining Imlo qoidalari 1940-yildan shakllana boshlagan boʻlsa, 1956-yilda mukammal qoidalar toʻplami qabul qilingan. Oʻzbek adabiy tilida fonetik, morfologik, tarixiy-etimologik qoidalari amal qiladi. Fonetik yozuv qoidalariga muvofiq ayrim soʻzlarning oʻzak va qoʻshimchalaridagi oʻzgarishlar hisobga olinib, talaffuzga muvofiq yoziladi (koʻk+ga=koʻkka, bogʻ+ga=boqqa, buloq + ga=buloqqa va boshqalar). Morfologik Imlo qoidasiga koʻra, aytilishi va eshi-tilishidan qatʼiy nazar, aynan oʻz holicha yoziladi (ichdi, tushdi, boribdi; bunda qoʻshimchalar — ti — ipti tarzida talaffuz qilinsa ham, di, — ibdi shaklida yoziladi). Tarixiy-etimologik qoidaga amal qilinganda esa suzlar uz holicha yoziladi (kitob, Muhammad, kimyo, tovar, geografiya, Koreya, Fransiya va boshqalar). Oʻzbek tilining lotin grafikasi asosidagi (1995-yil da qabul qilingan) alifbosi boʻyicha asosiy imlo qoidalari Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 24-avg . qarori bilan qabul qilingan. Orfografiya grekcha to‘g‘ri yozmoq demakdir. So‘z o‘zak-negizlari va qo‘shimchalarini yagona tarzda yozish haqidagi qoidalar yig‘indisi orfogra-fiya deyiladi. Orfografiya adabiy tilning yozma shakliga xosdir. Orfografiya o'z navbatida orfoepiya va alifbo (grafika) bilan uzviy bog'liqdir. Lekin o‘zbek orfografiyasida hali anchagina kamchiliklar va ba’zi chalkashliklar uchraydi. Bunga sabab: 1) o‘zbek alifbosidagi kamchiliklar: 2) orfoepiyaning ishlanmaganligi; 3) qo'shma so'zlar imlosining bo'sh ishlaganligidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
