O‘zbek tilshunosligi kafedrasi o‘zbek terminologiyasi fanidan ma’ruza matnlari

Astronomiya va kosmonavtika fanlarining so‘nggi vaqtlarda jadal rivojlanishi,tabiiy, o‘z ifodasini hozirgi o‘zbek adabiy tili so‘z boyligida ham topdi.
Uran, Neptun, Pluton, asteroid, Ulug‘bek asteroidi, Osiyo asteroidi, Galley kometasi, Neuymin kometasi, selenonim, Kirill krateri kabi astroponimlar ilmiy va ilmiy-ommabop nashrlarda faol ishlatilmoqda, darslik, qo‘llanma hamda turli xarakterdagi lug‘atlarda qayd etilmoqda ( Primov 2009).
Xulllas, genetik ko‘rinishi nuqtai nazaridan o‘zbek tilida qo‘llanuvchi terminlar: a) terminologiya tizimiga tayyor til birligi sifatida qabul qilingan so‘zlar; b) maxsus nom tarzida yasalgan so‘zlarga taqsimlanadi. Bunday ko‘rinishni muayyan lisoniy hodisa va vaziyatlarning mahsuli, deb baholash kerak bo‘ladi.
2-vazifa
Tub terminlar, yasama terminlar (sodda yasama), qo‘shma terminlar, termin-birikmalar.
O‘zbek terminologiyasi tizimida tub terminlar qatori derivativlarning ham roli salmoqli lidir. Tub terminlar o‘zbek terminologiyasi tizimining barcha shakllanish va rivojlanish bosqichlarida ko‘zga tashlanadi. Xususan: el, yurt, yoq, o‘q, to‘ra, tamg‘a, qin, boy, kung, qul, yov, qorin, jag‘, o‘pka kabi tub terminlar deyarli barcha terminologik tizimlar uchun xosdir. Yasama terminlar, shubhasiz, o‘zbek terminlogiyasining ulkan qismini tashkil etadi. Yasama terminlar morfologik va sintaktik yo‘l bilan hosil qilinishi jihatidan umumleksikadan farqlanmaydi.
Affiksatsiya termin yasashning eng mahsuldor usuli bo‘lib, bu usul o‘zbek terminlogiyasi qaror topishining biz bilan yuqoridagi bosqichlarida yetakchilik qilgan. Fikrimizni quyidagi faktik misollar bilan tasdiqlaymiz. Affiksatsiya usuli bilan yasalgan sifat – terminlar.
Ma’lumki, ot so‘z turukumiga xos leksik birliklarning termin tarzida qo‘llanishi bo‘yicha so‘z turkumlari qatorida yetakchilikka egaligi hech kim uchun yangilik emas. Shu bilan birga, ilm-fan tilida (ya’ni mavjud ilmiy adabiyotda qo‘llangan) maxsus tushunchalarni ifodalaydigan hamda terminologik nomlarga doir barcha talablarga jabob beradigan terminlar o‘rnida ham fe’l (fe’ldan yasalgan bir o‘zakli ismlar), ham sifat, ham ravishlarning erkin ishlatilishi mumkinligini ta’kidlash maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Morfologik usul bilan hosil qilingan sifat – terminlar quyidagi ikki guruhga taqsimlanadi: 1) ismlardan yasalgan sifat-terminlar; 2) fe’llardan yasalgan sifat-terminlar.

1.