O‘zbek tilshunosligi kafedrasi «hozirgi o‘zbek tili» fanidan o‘quv- uslubiy majmua

So‘z-gapning sintaktik xususiyati. So‘z-gapning sintaktik xususiyati yuqorida ta’kidlaganimizdek, kesimlik qo‘shimchasini qabul qilmasligi, bog‘lama bilan birika olmasligida. So‘z-gap ham undalma, sodda gap kabi kengaygan yoyiq holatda bo‘lishi mumkin: 1.CHo‘lni o‘zlashtirgan mardlarga ofarin. (A.Qah.) 2. Falakning dastidan dod! (Hamza.) 3. Barakalla sizga! Misollardan ko‘rinib turganidek, so‘z-gap faqat bitta so‘zdan iborat bo‘lmay, nutqda kengayish qobiliyatiga ham ega. So‘z-gapning yana bir sintaktik xususiyati shundaki, har bir so‘z-gap shu gapga xos bo‘lgan ma’noni ifodalashga xoslangan bo‘ladi. CHunonchi, [ha] so‘zi tasdiqni ifodalaydi. Uning bo‘lishsizligi Ha, emas bilan emas, balki alohida [yo‘q] so‘z bilan ifodalanadi. [Albatta] yoki [shubhasiz] modal so‘zi qat’iy ishonch va tasdiqni ifodalaydi, inkor ma’nosi [mutlaqo], [aslo] so‘z-gapi bilan beriladi.

So‘z-gapda zamon va shaxs ma’nosi matnda muayyanlashadi. O‘zbek tilida gap (kesimlik) zamon va shaxs ma’nosidan xoli bo‘la olmaydi. Zero, so‘z-gapda zamon va shaxs-son ma’nosining kontekstual aniqlanish xususiyati bu so‘zning asosiy sintaktik xususiyati – kesimlik qo‘shimchasini qabul qilmay gap bo‘lib kela olishi bilan sharhlanadi. So‘z-gapning yana bir sintaktik xususiyati – uning gap tarkibida alohida pozitsiyada turishi, ya’ni boshqa gap bo‘laklari bilan bog‘lanmasligi va o‘zi gap sifatida “yashay olishi”, hamisha lisoniy alohidalikni saqlab qolishi bilan belgilanadi. CHunonchi, 1. -Ertaga kelasizmi? - Albatta. (O‘.Usm.) 2.-Engil tortdingmi, qizim? – SHukur. (A.Qah.)

Ko‘rinadiki, so‘z-gapning umumiy sintaktik xususiyati ular kesimlik qo‘shimchasini qabul qilmagan holda gap va uning markazini tuza olishida. To‘rt leksik-semantik turda (modal, undov, tasdiq/inkor, taklif/ishora so‘zlar) kesimlik kategoriyasini tashkil etuvchi ma’nodan har biri alohida bo‘rttirilgan va “yalang‘och” holda yuzaga chiqadi: modal so‘zlovchining munosabatini, taklif/ishora «shaxsga qaratilganlik» ma’nosini, tasdiq/inkor tasdiq, inkorni va undov bo‘lajak harakatni ifodalashga xizmat qiladi.

Аdabiyotlar

1. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2009.

2. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2010.

3. Rahimov S., Umurqulov B. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent: O‘qituvchi, 2003.